Бады-Байыр Тараачы — Тыванын чогаалчыларынын бирээзи.

      Оон бижээн чогаалдары, шулуктери Тыванын солуннарынга унген.

«Кайгал»: Тоожу, чечен чугаалар. Кызыл. Тыванын ном ундурер чери; 1994- 160 арын.

Бараан болуул; Тывам кызы – шулуктер; Тыванын аныяктары 1986 май 29.

Бежен акша: (сатириктиг чогаал) – Тыванын аныяктары, 1990; ноябрь 17.

Кайгал. Тоожудан эгелер. – Тыванын аныяктары, 1993, октябрь 5. Уланчызы – Уланчылыг

Боду - биле чугаа. Шулук. Тыванын аныяктары 1990, ноябрь 17.

Кайгал. Тоожудан узунду. Сылдысчыгаш. 1993. Август 7 – арын 3,4.

Редиф. Шулук. Тыванын аныяктары. 1991, август 13.

Соолгу созум. Шулук. Тыванын аныяктары. 1991 – июль 6;

Эзир биле Хек. (басня). Шын 1986. Апрель 19.

Оолдуг болдум. Шулук. Улуг-Хем 1988 № 98.

Сеткил. Чечен чугаа. Шын 1988. Июль 10.

Газель. Шулук. Тыванын аныяктары. 1988. Февраль 9.

Далашпа даан. Шулук. Тыванын аныяктары. 1988, март 24.

Монге оттан чечектер (новелла), Тыванын аныяктары 1987, июнь 9.

Чырык черни эмин эрттир эрте чуге каггаш бардын? Шулук. Тыванын аныяктары. 1991 – май 7;

Салым дугайында уш бодал. Кыдат розан.  Редиф. Шулуктер. Улуг-Хем.1992

Кайгал деп тоожунун кол утказы  автор бодунун кырган-ачазы Иргит Тараачынын чырык тураскаалынга бижиттинген.

1895 чылда Самагалдай хурээзинге хуурактап турган оглун ап алгаш чанып олурар адашкылар дугайында, ол оолдун кайы хире чаныксап турганын, сагыш-сеткилинин дувурелин, хомудалын, мунгаралын, аалын дужеп хонгаш, эртен оттуп келирге, оске чер боорга улус караанга козулбейн будуу ыглап, оол лдунмазын , кырган ада-иезин сактып, баары ажып, чурээнин саргып аарып турганын дээш оон-даа оске дыка хойну чугаалап болур.

Олу уеде Танды-Тываны эренгейлеп чагырган амбын нояннарны дес дараалай санаанын, амбын ноян Олзей-Очурнун чагыргазынын уезинде Хемчикке алдан-дургуннарынын тура халыышкыны ооскуп унгени, Танды-Урянхайны Цинь империязынын манчы-кыдат эжелекчилери 1757 чылда хой санныг шериг, боо-чепсек кужу-биле эжелеп алган. Ынчалза-даа тыва чон чылан ышкаш чыда олбээн. Моол хаан Амыр-Санаа-биле каттышкаш, кадагааттын дук-тумен шериглери-биле чагаалажып, экер-эрезин коргускен.

Ынчалза-даа эки чепсегленген хой санныг манчы-кыдаттар ынчан тиилеп алган. Джунгарлар курунезин база Танды-Урянхайны эжелеп алырда, манчы кыдат эжелекчилер бир сая чыгыы урянхайларны кырып, хыдып олурген. Танды-Уула сыннарынын эдектерин олген кижилер сооктери шыва алы берген,  сек чиген кускун-сааскан, кокай-бору, черлик ыттар шартайты семирий берген чоргулаар турган.

1757-1758 чылдарда Танды-Урянхайнын дорт кожуунунун (Тожу, Салчак, Оюннар, Хаазут) манчы император Богда хаан Улаастайга турган толээзи – генерал-губернаторну (чанчын-сайытты) дамчыштыр чагырып, аар албан-ундутту хавырып ап эгелээнин, Хемчиктин эн хой чоннуг Даа болгаш Бээзи кожууннарны Моолдун Чазакты-хаан, Сайын-ноян аймактарга бактаап, Маады, Чооду, Шалык, Сартыыл сумулары кымга чагыртып чорааны, 1763 чылда Танды-Урянхайнын дорт кожуунун чагырар бугуденин даргазы амбын нояннын танмазын, база кызыл шугумнуг бижик бижиир эргени, ол танманын херээн эргелеп шиитпирлээр бир дужумет, бижикке дузалажыр ийи бижээчи, танма черинин ходели ийи кижини, албан чарылгазы он сес кочаганы  база албаннын улаг аъттарын, тевелерин катай тудуп, туругузарын чопшээрени ддэш, оон-даа оске тоогулер бижиттинген. Амбын ноян могези  Кудеректин дугайында база бижиттинген.

«Кудеректин адазы согур, ядыы арат чораан. Иези сес кыс божаан. Тос дугаарында улуг шыырак оол торуттунген. Кара чангыс оол угбаларынын аразынга озуп, эът-хан кирип турда, кожазы хоочун моге эскерип каан. «бо бичии оолда черле ужур бар-дыр» дээш, ол моге Кудерекке хурештин аргаларын ооредип, хурежип эгелээн. Удаваанда он алды харлыг Кудерек сумуга шуглуп, аът-биле шаннаткан. Аъдын чедип алгаш, аалынга чедип келирге, ачазынын корбес карактарынын чажы чаактарын куду бадып турган. «Хейиерип озуп, ада-иезинге дузалап эгелээни бо-ла-дыр» -дээш, Кудеректин хаваанче чыттап каан. Оон соонда тиилелегелер улажып, шыырак могелернин санынга кирген. Чылдар эртип, Тыванын тос кожуунунун могелеринин аразынга каш удаа шуглуп, ат-сураглыг моге апарган. «Моолдун Оргээге хурежири-биле Танды-Тывазындан беш моге чорудар» деп амбын ноян чарлык ундурген. Оларнын аразында Кудерек база кирген.

Кудерек Оргээге мун ажыг могенин аразынга уш хонук хурешкеш, соолгу дорт могенин аразынче кире берген. Тыва могелерни эгезинден херекке албайн турган моолдар ам-на девидеп, дувуреп эгелээн. Кудерек дараазында онаан элээн ур хурешкеш, октап алагн.

Соолгу онагда кончуг шыырак лама артып калган. Тываларны баштап чораан дужумет Кудеректи улуг ак огже кииргеш, когудуп эгелээн: «Кудерек, бо Тане\ды-Тывазы Самагалдай эвес-тир. Моолдун Улуг Хурээзи-дир. Дужуп бер! Боданып кор! Моол чуртунга моол кижи шуглур ужурлуг. Борта шуглуп каар болзунза, Тывавыска та чедер бис, та четпес бис. Мен база ажы-толдуг, сен база ол-чаш уруг-дарыглыг кижи-дир сен. Кады келген эш-оорунну бодап кор. Ужуп бээр болзунза, бир адан эт-септиг чанар сен»

Кудерек ол дужуметче ческинип коргеш, чуну-даа ыттавайн огден уне берген…

Кудерек девип унупкен. Оон ажыглаар аргалары янзы-буру: шелер, тевер, буттаар, чая долгаар, хей-биле ужурар дээштин баар. Бо удаада ол бодунун буттаар аргазын ажыглаан. Моол могеге чоокшулап келгеш, ур болбайн эгин шуудаандан сегирип алгаш, удурланыкчызын бодунче шеле тыртып эккелгеш, бир холу-биле балдырындан алгаш, эгин шудаанда холу-биле ойтур идип чорудупкан. Ол бугу карак чивеш аразында болган. Тыва могелерни баштап чораан дужумет арнын холдары-биле дуй тудупкан. Дорт тыва могелер олурган черинден тура халышкан. Моолдарнын алгы-кышкызы кулак уюк. Кудерек ушкан могени тургузуп, довураан кактааш, Эрзин, Тестин ховуларынын кырынга чоргаар кылыйтып турган эзир дег девип каан. Кудерек Оргээге шуулгеш «Арзылан-Моге» деп атка толепттиг болган. Оон соонда Кудеректи улус-чон Кудер-Арзылан деп адаар апарган…»

 Кайгал - экер –эрес болгаш омак , тура-соруктуг болгаш чуткулдуг,  кадыг-быжыг болгаш моге-шыырак, олут орбас болгаш чыдын чытпас улусту ынча дижир.Ындыг кижилерни чугле тывалар эвес, моол бурят болгаш оске-даа чон унелеп чораан. Ынчалза-даа оор – орзук кылыптар, торе херээнге безин киржи бээр боорга, чагырыкчылар болгаш байлар оларны корбейн чорааннар. Чуге дээрге олар чугле бай-шыырак , ылангыя ядыыларны бастыр болгаш дора коор кижилернин мал-маганын оорлаар, оорлаан малын ядыы улус-биле улежир.

«Кайгал» - Кызылда эмчи Бады-Байыр Тараачынын бижип дооскан тоожузунун ады. Ол  авторну «Дамырак»  чыындыга, «Улуг-Хем» альманахка, республика солуннарынга унгулээн шулуктеринден болгаш чечн-чугааларындан билир бис. Ам оон чаа тоожузундан чамдык эгелерни парлап эгеледивис.

 Оон «Кайгал» деп тоожузу болгаш оске-даа чечен чугаалары 1994 чылда ном кылдыр унген. Бис ол номну чогаалчынын хууда арынынын сайтызынче киирер дээш парлап турар бис.

Бады-Байыр Тараачы тыва литератураже дыка хой санныг шулуктери болгаш чечен чугаалары-биле кирген.

Ооё ш\л\ктери, баснялары, уругларга чечен чугаалары, публицистиг ч\\лдери («Шын», «Тыванын аныяктары»,  «Сылдысчыгаш» солуннарга, «Улуг-Хем» алманахтарынга  \нг\лээн.

Ук  чогаалдарны, шулуктерни  тыпкаш, ында кирген чогаалдарны парлап алган бис.

 «Кайгал»  тоожуда автор тыва, моол улустуё найыралын, эрги тыва амыдыралды,амбын-нояннарны, маадырларнын овур-хевирин дамчыштыр уран-чечен тоожуп турар. Бады-Байыр Тараачы  кырган-ачазы Иргит Тараачынын сактыышкыннарынга \ндезилээш, уран-чеченчидип сайзыраткаш, 1993 чылда т=нд\р бижээш, Тываныё ном \нд\рер черинге дужааган турган.1994 чылда парлалгаже \нд\рген.

 

Ынчангаш Тес-Хем кожууннун чогаалчыларынын бирээзи Бады-Байыр Тараачынын  чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы  1985 чылда эгелээн. Ол 1 тоожу,  чечен чугаалар,  ш\л\ктерни, болгаш ырылар состерин  бижээн деп к=рд\в\с. Ч\гле «Кайгал»  деп ному чырыкче \нген. А 2 тоожузу болгаш х=й санныг ш\л\ктери ам-даа парлаттынмаан.

​

Тараачы Ниманович Бады-Байырнын чырыкче унген чогаалдары:

1. Кайгал:  Тоожу, чечен чугаалар. Кызыл. Тыванын ном ундурер чери; 1994-160 арын (Тараачы Б-Б.Н. Удалец)

2. Бараан болуул; Тывам кызы (шулуктер-Тыванын аныяктары, 1986, май 29);

3. Бежен акша: (сатирический рассказ)-Тыванын аныяктары, 1986, июль 19;

4. Боду-биле чугаа. Шулук. Тыванын аныяктары 1990; ноябрь 17;

5. Редиф. Шулук.- Тыванын аныяктары. 1991, август 13;

6. Эзир биле Хек – Басня, Шын, 1986, апрель 19;

7. Оолдуг болдум, Шулук – Улуг-Хем, 1988 № 68, арын 98.

8. Сеткил. Чечен чугаа- Шын, 1988, июль 10;

9. Газель, Шулук. – Тыванын аныяктары, 1988, март 24.

10. Далашпа даан. Шулук – Тыванын аныяктары, 1988, март 24;

11. Монге оттан чечектер. Новелла – Тыванын аныяктары, 1987, июнь 9.

12. Чырык черни эмин эрттир эрте чуге каггаш бардын? Шулук – Тыванын аныяктары, 1991, май 7.

13. Салым дугайында уш бодал. Кыдат розан. Шулуктер. – Улуг-Хем, 1992 № 2, арын 112-114;

14. Соглеттинмээн килен. Новелла. Тыванын аныяктары, 1982, май 5.

15. Камнап чорууйн. Шулук. – Шын, 1985, сентябрь 8;

16. Алдаг. Рассказ.- Тыванын аныяктары.1985, февраль 7;