Төрүттүнген черим

 

Өскен-төрээн черим О-Шынаам дагларында

Өлгүжемге уттундурбас черлерим хөй.

Өртемчейге күжүр авам мени төрээн,

Өзүм-биле тудуш ынаа өдек чер бар.

 

Тевелер-даа шуушкан ышкаш туругларлыг,

Теректиг деп кызыы кашпал хемниӊ эрии –

Эрте шагдан өгбелерим чурту чораан,

Эргип көрүп эрикпезим кыштаг ол-дур.

 

Хиним ында шыгжыттынган ыдык черим –

Кидис өгнүӊ турган орну ам-даа бүтпээн.

Ирей-кадай ыржым кежээ хөөрежип,

Изиг шайын аартап каап орган дег…

 

Шарыларга чүдүртүнүп көжүп чорааш

Чажы мени өстүрүп каан ада-ием.

Чуртун орта хире=хире чеде бергеш

Чугаалажып аоган ышкаш хана бээр мен.

 

 

Амыр-дышка өссүннер

 

Авазыныӊ өпейинге эргеленгеш,

Оглум аажок таалап чыда, удуп калды.

Арыг чөргек белеткеп ап,сеткил тайбыӊ

Орай кежээ дыжым ханып, маажым ор мен.

 

Коданында хойларымга кыжанган дег,

Коӊчак черде кокаарак бо улуй берди.

Аалымдан ырак чорзун, кулугур дээш,

Адыр-дүүргем улай-улай дааштай кааптым!

 

Ол-ла дораан коданда мал хоюп үндү,

Оглум база оттуп келип, ыглай берди.

Хайлыг боонуӊ ыржым дүннүӊ дыжын үреп,

Халап оштаан диӊмидиниӊ уржуу бо-дур!

 

- Чаӊгыс бооннуӊ куруг даажы мындыг сүрлүг,

Частыр бөмбүк дүжер болза, кайы хирел?!

Ораннарда оглум ышкаш төлдер көвей,

Олар тайбыӊ өзүннер – деп йөрээп ор мен.

 

Эрзин хемде

Талыгырда төгерик ай

Даглар бажын мөӊгүннепкеш, ажа берди.

Сеткил-хөөннү оожуктурган

Сериин дүнү дүжүп кээрге, тааланчыын!

 

Сула-шөлээн чымчак салгын

Суурувусту эргеледип, өрейлеп тур.

Эрзин хемниӊ чалгыглары

Эрии-биле эргеленчип сымырашты.

 

Дүннээн чылгы киштежи-дир,

Дүнчү куштар шынаазында алгыржы-дыр.

Хову-шөлде күзетчинниӊ

Кожаӊ ыры, каргыраазы сырынналды.

 

«Дүрген дуза» машиназы

Дүвү-далаш эмнелгеже маӊнап эрти:

Ша-даа черпейн өртемчейге

Чаа төрээн чаштыӊ үнү чаӊгыланыр.

 

Адар даӊы агаргыже

Амыдырал удувайн, агып хонду.

Үе-шагныӊ эргилдези

Үүле-биле чаржып алгаш чоруп кагды.

 

Шүлүүм

Шүлүүм чүнү магадаарыл,

Деӊи-биле чырыдыптар.

Шүлүүм чүге эптешпезил,

Тени-биле шывыктаптар.

 

Төрээн черге тудужумну,

Төлеп ишчи туружумну,

Чүткүл-соруум бүзүрелин

Шүлүктерим быжыктырган.

 

Дамырак дег арыг ханым

Дамыр дамчып тараары дег,

Чүрээм ыры шүлүүм дамчып,

Чүгле чонга бараан бооп бооп чор.

 

Алгап чор мен

 

Акы-дуӊма улустарныӊ

Аразында найыралын

Алгап ырлап,

Аян тудуп,

Хөлдүӊ кырын

Хөлбеш кылдыр

Хөөмейимни сала бээр мен.

 

Амыдырал чаяанчызы

 Аас-кежии – ажыл-ишти

Мактап йөрээп,

Бараан болуп, шыктыӊ бажын

 Чындыш кылдыр

Сыгыдымны сала бээр мен.

 

Даартагыныӊ идегели –

Тайбыӊ-чолду алдаржыдып,

Хөрек-чүрээм

Хөөн  кирип,

Сыннарымны

Чымырартыр

Сырынналдыр ырлай бээр мен.

 

 

Хоочунга

 

Шугул соогу чыккылама

Шуурганныг дүвү-хатта

Дүпчен ирей бөргүн кетпес,

Дүште-даа чок базып чоруур.

 

Кылаӊ куйга кылчагар ак,

Хырааланы берген чоруур.

«Бөрт-Кетпес» ашак дижип,

Бөдүүн чону шолалап каан.

 

Кырывазы кежээзинде,

Кылыр ишке кызымаанда,

Ийи холу иштиг болгаш

Изиргенип чоруур ирей.

 

Ажыл-иштиӊ чымыжынга

Амыдырап эрткен оруу

Ашак назы дөлеминден

Ажы-төлге көстүп чоруур.

 

Аныяктар чыылган черге

Аалчы болуп чеде бергеш,

Чуртталганыӊ нарын тоолун

Чугаазынга чуруп орар.

 

Хаваан дургаар сыгыглардан

Кадат малдыӊ изи көстүр,

Адыжында хаварыктан

Андазынныӊ аары көстүр.

 

Тарлашкынга тараа тарып,

Дагларынга хоюн малдап,

Колхозту маа үндезилээн

Хоочуннарныӊ бирээзи-дир.

 

Сакманчыныӊ душтуу

 

Сагыжымда бир-ле чүве

Чайыннандыр чырып чоруур.

Чардыктырып каарга-даа,

Чапчок када кирип келир.

 

«Чогум онза ындыг чүл?» - деп,

Сонуургаксап олур боор сен:

Бодалымдан ыравастаан

Борбак-карам болбазыкпе!

 

Амыраам кыс коӊчак аалда

Анайларын ытчып турар,

Сумузунга сураа үнген

Шудургу кыс – сакманчы боор!

 

Кайывыс-даа хүлээлге дээш

Карак кызыл чүткүлдүг бис.

Дүгдежилге хүнүн орта

Түӊнеливис көөр дээн бис.

 

​

                                                          ЫНАКШЫЛДЫҢ ДАҢЫ

​

                                                         ШЫНАА КЫДЫЫ ХАЯАЛАНЫП,

                                                         СЫРЫЙ ХАДЫҢ  КАЖАРАРДЫ.

                                                         СЫГЫР ДАГНЫҢ СЫРЫНЫ КЭЭП,

                                                         ЧЫЧЫЫ ХЕВИҢ ЧЫМЧАҢНАТТЫ.

 

                                                         УРУГ ЭЖИМ, МЕНЧЕ КӨРЕМ,

                                                         УЛАМ ЧАЗЫК ЧАҢНАП ОРАМ –

                                                         ЧЫРЫК ДАҢНЫҢ ХҮЛҮМЗҮРҮҮ

                                                         ШЫРАЙЫҢГА АРТЫП КАЛЗЫН.

 

                                                         ЭРТЕН ЭРТЕ ЭРГИЙ КӨӨРГЕ,

                                                         ЭЭРРЕРГЕН ТАҢДЫМ ЧАРАШ!

                                                         ЭЪДИМ-БИЛЕ ЭПТИГ ТУДУШ

                                                         ЭДЕРИШКЕН ЭЖИМ ЧАРАШ!

 

                                                                              ***

                                                         Ынакшылым билбедиң деп,

                                                         Ындыг яла онаавайн көр!

                                                         Сен дег кысты ожаавайн баар,

                                                         Сеткил-чүрек кымгы турар.

 

                                                         Эптиг ынак кады чурттаан

                                                         Эжишки дег эвилел чок.

                                                         Эриг чымчак ынакшылда

                                                         Эриннер дег изиг от чок.

 

                                                         Салым-чолум, ынакшылым

                                                         Шагда бир кыс «хойлап» алган.

                                                         Институт доозар өйүн

                                                         Июль айны манап чор мен.

 

                                                         Чүгле мен дээш сарынналып,

                                                         Чүрээң хей-ле муңчулдурба:

                                                         Аас-кежииң, ынакшылың

                                                         Ала-чайгаар уткужуп кээр.

 

 

Хараачыгай

 

Ак-көк дээрниӊ делгеминге

Амыр-шөлээн ужуп чоруур

Хараачыгай – аккыр хөрек,

Кайда чор сен?

 

Уя-бажыӊ кылып алган

Уруглар бис манап тур бис.

Ужуп келден. Хараачыгай.

Уткуп алыыл!

 

Сыннар ынды талыгырда

Чылыг чурттар кезип чорааш,

Көргенниӊни бистерге сен

Хөөреп берден!

 

Ачазыныӊ уруу-дур мен

 

Чараш шокар платьелиг,

Саглай-сырбык чашчыгаштыг,

Аажок чымчак бопуктарлыг

Ачазынныӊ уруу боор мен.

 

Тонум өөгү халаӊайнып,

Дораан үстүр чеде берди.

Өске кижээ чугаалавайн,

Өөгүм илип алыйн арам.

​

Болчаа болуп артып калзын

​

Эң-не чылыг душчуп чораан черивиске

Энир чылын херек кылып чедип чордум.

Сылдыс караан булут ышкаш дуглап турар

Сырый, шыргай чодураавыс өскен-не-дир.

​

"Чааскаан келир чоондуң?" деп чемелээнзиг,

Салбак бажы чайгангылап уткуп алчык.

Болбайн барган, өжуп калган ынакшылга

Борбак-Арыг буруу чогун миннип ор мен.

​

Эриг сеткил — ынакшылдың халыынындан

Эриннерниң дегжипкени буруулуг бе?

Эдержир деп даңгыраглап, дугурушкан

Эки сөстер эчизинге чүге четпээн?

​

Эгиттинмес чалыы шагның ужуралын

Эрткен үе шуурганы балап каапкан.

Сени манап органым дег, хөлзеп-дойлуп,

Сеткилимде овуруңну сактып ор мен.

​

Имиртиңнеп, сериин кежээ дүжүп келди,

Ийи кижи чоокшулап ор, чайлап берейн:

Ындыг оранчайгы кежээ ээн турбас —

Ынакшааннар болчаа болуп артып калзын!

​

Ачазының уруу-дур мен

​

Чараш шокар платьелиг,  

Саглай-сырбык чашчыгаштыг,

Аажок чымчак бопуктарлыг

Ачазының уруу боор мен.

​

Тонум өөгү халаңайнып,

Дораан үстүр чеде берди.

Өске кижээ чугаалавайн,

Өөгүм илип алыйн арам.

​

О. Н-ге

Уруг менче базып оргаш,

Уткужуп кээп, тура дүжтүң,

Чырык херел дегген ышкаш,

Чылчырыктап, меңней бердим.

​

Чалыы чүрээм ынакшылы

Чагырга чок чалбырааштың,

Күдүрээниң хөрлээзи дег,

Күштелгештин туруп берген.

​

Ижиннерниң изиин билчип,

Ийи сеткил доңнажыпкан —

Күзеливис бүде берген:

Күдээ, келин апарган бис.

​

                                                                                        ***

Дүвүрел чок чүрээм согуун дүргедеткен

Түлүштерниң дүлгээзинниг, орлан кызы,

Черим-чуртум бир-ле чырык булуңунга

Сеңээ душкан аксым кежиин йөрээп чор мен.

​

Чаашкын соонда чечек-чимис өңү кирип,

Частып үнүп, саглайган дег уруг — сен сен.

Чажыт күжүң сорунза дег тыртып кээрге,

Чаягаар-ла чаныңга баар бодум мен мен.

​

Аал ишти сеткилдерге таарышкан,

Ажы-төлдер өпеялыг болу берген.

Ынчангаш ам салымывыс хомудал чок —

Ырлап чораан күзеливис бүткен ол-дур!

​

                     ДҮШПЭЭН КУДА

Уруг биле оол ийи онну дооскаш, 

Ужуражып чоруп турар сураа мындыг.

Ада-ие удур-дедир аалдажып,

Аразында бүдүү чугаа кыла берген.

​

«Уругларның  чурттаар дээни ылап ышкаш,

Ужур-чөптү демдеглээри албан апаар.

Кудаа кым-даа куруг келбес, ынчалза-даа

Хуваалданы кылып аары бүзүрелдиг».

​

Шоолуг-ла үнүп-киржип аралашпас,

Чоок, ырак төрел-сады уттундурбаан —

Сурап тургаш узун даңзы тургузупкан,

Суму чартыы барык шупту ында кирген!

​

Буфет, диван, доозун-сорар, соодукчу дээш,

Бүгү чүве садар ээзин тыва берген.

Магнитофон, телевизор, хевистерни

Балдырлыг дээн төрелдерге догааштырган.

​

Дээди чергээ ужурашкан талалардан

Демнии-биле мындыг санал үнүп келген:

«Ажы-төлдүң алдары-ла болур ыйнаан —

Аяк-шайга аал кагбайн чалаза чүл?

​

Ажыл-агый, кампания — түлүк өйде,

Амытан чыып, куда кылыр анаа-ла эвес —

Көөр-баштаар дарга-бошка чоннувуска

Көгээржиктиг стол аңгы белентурзун».

​

Кудагайлар түңнел кылып, холун тутчуп,

Кундагадан ийи-бирлеп олурганнар.

Чугаа дыңзып, шуудай берген, изиг-изиг

Сула чаңнаан ийи тала кагжып орган:

​

«Уруувустуң нүүрү кончуг, күжүр кудам,

Ужур сагып олурбас бис, көргей силер:

Хүрең-кызыл «Урал» дижир мотоцикл

Күдээвиске хөлге кылдыр тутсур дээн бис».

​

«Улуг оглум кудазы-дыр, чонум көрзүн,

Ужа-төштү, сксун-чемин санааш чоор боор

Кемзинмеңер, ажыы-биле чугаалаарга,

Кеннивиске 2чиик-кара» өргүүр дээн бис.

Чолу чогаан уругларның куда-доюн

Соңгаарладып манап оруп шыдавас мен,

Келир айның чаазындан эрттирбейн,

Кенним алыр улузумну аъткарар мен».

​

«Өөвүске турбас уруг, кенниңерниң

Өстүрүп каан  кырганнары Алдын-Тесте.

Барып алыр чериңер ол, кудагайым,

Баш удур сагындырып орарым бо…»

​

Чалалгалар аалдарже тарай берген,

Шайлалганың дугайында чугаа дыргын.

Адак соонда амдыы ийи аныяктар

Ада-иеэ  мындыг чүве сөглеп келген:

​

«Өгленирин амдыызында  соңгаарлаткаш,
Өөредилге доозуп алыр күзелдиг бис.

Эчис чаагай чуртталгавыс — мурнувуста,

Эдилелди садып аары — холувуста.

​

Өгленгеннер хоор чондан буян дилеп,

Өөрүшкүзүн сөглээр үе черле келир,

Ада-ие далашпайн манап чорааш,

Ажы-төлдүң салым-чолун йөрээп калзын!»

​

​

           

                                            

 

​