Тес-Хем кожууннуң
чогаалчыларының сайтызы
Калдак-Хамар
Чуртум казыын элбекшиткен
Чурумалдыг бедик сын сен.
Аргыжылга оруу болган
Амыдырал көвуруу сен.
Ырак чооктан келген чонга
Ыдык арт сен, Калдак-Хамар.
Эрткен-душкен чорумалдар
Эктинге кээп албан доктаар.
Кандыг ууле будургенин
Каксы-даа бол, хоорежирлер.
Ырак чооктан келген чонга
Ыдык арт сен Калдак-Хамар.
Арат кижи кадыр-каскаан
Аштап-чазааш, чуларлапкан
Ажы-төлү төөгүн сактып,
Аян ырлыг хостуг шуушкан.
Ырак чооктан келген чонга
Ыдык арт сен Калдак-Хамар.
Ачам тоолу
Хөнелерден салган мал дег,
Хөй-ле чылдар шуужуп эртти.
Чуртталгамда чашкы уем
Чуруттунуп олчаан арты.
Дожээм орта чыдып аар мен.
Донгур баштыг мээн ачам
Узун тоолун эгэлей бээр,
Уйгум сергеп, соруум кывар.
Чылдык черни айлык кылыр
Чыраа_саяк, арбас турбас
Даш-Хурен аъды-биле
Танаа-Херел - кучутен эр
Хуулгаазын дангыназын
Курбустудан экелгенин
Бодап чыткаш, удуй бээр мен.
Бодалдарым душче шилчиир.
Хооретпес мен, мактанмас мен,
Конгус шынын соглеп бээйн:
Тозан харлыг кырган адам
Тоолдарынын маадыры мен---
Айга барып четкеш келир
Аъдым-холгем белен бар ийин!
Домек – дузам
Ангыс чарар тракторнун
Андазынын кошчупсумза,
Суггатчынын хурээн алгаш,
Сумунун-даа чайжыпсымза,
Унген кужум хилис барбас ---
«Ууле бутсун!»---дигеним ол.
Тоомча чок чорумал дег,
Доктаар-моондак сагынмайн ,
Коржен баскан кадарчыга
Хойну кылып четиксимзе,
Токен дээрим анаа барбас ---
Домек дуза катканым ол.
Дыжым кужум чарыгдааным
Дын-на чангыс шору шулуум
Хоор чонум сеткилин че
Кокпа орун изей берзе,
Далай суунга дамды дег бол,
Тарып каан мээн чечээм болур!
Хундулээчел
Аралашкан мээн чонум---
Алызындан хундулээчел .
Аалга келир – дорже чалаар,
Ажын-чемин делгеп салыр.
Кижилерни оскелевес,
Кижилерге торелзек чон.
Артка-сынга, ховаа, суурга
Албан кылып, хууда чоруп,
Донгаш, аштааш кире бээр сен--
Доозазынын эжии ажык.
Ынчан безин «Чоннум—чоорган»,
Ырмазырап мунчулбас мен.
Тыва черге
Кадыр –Кашпал Тыва черге
Караам соглуп, «баспаан мен» деп чугааладың.
Хөлбең-чиндиң шынаазынга
“Хөлестеп-даа корбээн мен” деп хөөредиң.
Тайга тазын барып көр даан:
Таан байлак --- сыын-мыйгак турлаа чер боор.
Алаактарын таптыг эрги ---
Аңгыр, кастар дук-ле тумен уннер алчыр.
Каш-каш өңнуг Тыва черге
Кажанда-даа келбээниңге эпчоксунма.
Хойжу уруу малчын кыстын
Холун тудуп душпааныңга хомудава.
Күзезиңзе---чедип кээр сен,
Хүндулээчел Тыва чонну танып аар сен.
Агы-каңгы аразынга
Арат кыстын анайларын бөлчүп болгай!...
Азияның карта-чуруу
Шак ол өрээл ыдык –чаагай,
Чайгаар сени хаара тудар:
Азияның карта-чуруу
Амдыга дээр астынмышаан.
Тыва чуртуу – Урянхайны
Д ыка тода ында чураан:
Каа-Хем биле Бии –Хем чыдар,
Кадыр Саян, Таңды сын бар.
Сактырга-ла башкы Ленин
Чаңгыс базым кыла кааптып,
Картаже чиге көргеш,
Хандыр бодап турганзыг боор.
Харлыг баштыг Саян сыны
Карак уунга кажараш дээр.
Азарганчыг--- Шушь суурну
Адышта дег сактып келир.
Перово хөл чайыңналып:
“Бээр кел” деп чалаанзыг боор.
Аңгыр, куулар үннеп алчып,
Аян тудуп келгензиг боор.
Сыгырзымаар карактарлыг,
Сыны чавыс, бөдүүн кижи ---
Келир өйну чазыг чокка
Кезе чаяап маңаа турган .
Азиянын карта-чуруу
Амдыга дээр астынмышаан.
Тывамны моон улуг башкым
Тыпкан, бодаан—бүзүрээр мен!
Хавыяалыг
Тыва АССР-ниң чемненилгезиниң
болгаш садыының алдарлыг ажылдакчызы
Михаиль Мандыыевич Хажыылайга.
Салгын хөөрлелээштин,
Шаг-даа четпейн хатче шилчээн.
Кара булут кодурулгеш ,
Караңгылай дээрни дуглаан.
Аъттар кошкан шанактарда
Аныяк эр думбей дуне
Бар-ла шаан че бурунгаарлап,
Баар орун шиглеп чораан.
Хаттын уну улам дынзаан,
Харнын хорту орун дуглаан.
Каътанганчагы оттур
Халалыг соок хаарып келген.
Шугул шуурган дендезе-даа,
Шулу боду шыырныкса- даа,
Чалыы кижи чаш хар-биле
Чаактарын дурбуп чораан.
Баар оруу ам-даа ырак,
Бараан соорткен аъттар могаан…
Доктаап хонар ортээл – даа чок,
Долгандыр-ла хоолан хову.
Тос-ла соогун шаанга киир
Дора бодап кымны соглээр.
Чаглап турбас ховуну ам
Чарбыттынып кая чедер.
Чалыы эрнин сагыжынга киир
Сарыг шай-даа сагыжынга киргилеп кээр.
Сарыы кыстын чараш арны
Чанында дег чырыш-даа дээр.
Сагыжынга чардыккаштын
Чангыс боду хулумзуруур.
Чуткуп чораан аъттырын ол
Чурээ саргып кээргей-даа бээр…
Кара булут чоорту сойлуп,
Калчаалыг хат намдап орган.
Ору дээрде бизирт кылдыр
Оорлеш сылдыс коступ келген.
Удаткан чок орун доза
Улдуруктар шимээргешкен.
Канчаар – даа чай алымаанда
Карактары когереннээн .
Чамдыктары дозуп- даа кээр,
Шанак соондан куураш - даа дээр.
Ында мында болгумнежип
Ырланыры дынналгылаар.
Тергиин анчы –ачазынын:
«девидевес» дигени бар.
Сагыжынга ол-ла харын
Чалгын болуп сорук киирер.
Ынчангаштын аныяк эр
Ыыткыр - ыыткыр чодургулээн.
Ынчап чоруй боозун алгаш,
Ынаар углуг чаза туткан.
Хоокуй аъттар кулан кыскаш.
Кожээ ышкаш тургулаптар.
Кыннчытырбайн, чалы кижи
Кымчы-биле шимчеткилээр.
Ыраккы дан хая тырткан ---
Ынчап чоруй чер-даа чыраан.
«Амыдырал—демисел» дээш
Аняак эр чиик тынган.
Чээрби уштун садыгжыны
Чери, чону хулээп алган …
Дортен чылдар уезинин
Тоогузу мындыг- дыр ийин:
Техника турбаан шаг-дыр.
Кожкооптан кээп Деспен чедир
Хондур- дундурбараан соортуур
Дериглиг аът чангыс арга.
Думбей дуннун карангызы,
Дуву-Шуурган чалындырбаан,
Эрес соруун чайгылдырбаан
Экер эрни таныштырайн:
Чогум адын – Хаажылай дээр,
Чоннуу-биле Хавыялыг.
Чеден харны ажыр баскан
Черивисте чуртап чоруур.
Аревэчи аныяк шаан
Ашак кижи тоогуп орда,
Кулак салып хандыр дыннаар
Хуу менээ таварышкан.
Ууле-ишке улуун кадып,
Ужен сес чыл садыглааштын,
Чазак, Намнын шанналдарын
Чангыс эвес ап-даа келген.
«Хундулелдин демдээ» орден
Кудер хорээн каастап чоруур :
Салгакчыга дагдыныкчы чаагай хорээн улавышаан.
Оран-чуртка хостал чарлаан
Октябрьнын чажыды боор---
Буруул баштыг огбе кижи
Мурнун орта могейген мен.
Чургуй маадыр - чурээвисте
Кызыл чечек, сарыг чечек
Кыш - даа четпес –харааданчыг.
Кыраан деп сос, мочээн деп сос
Кымны даа ойбас --- хомуданчыг.
Берт –Даг суру коступ турар
Бедик тейде салган хоор бар.
Бодуун кижи –Чургуй маадыр
Богун ында «удуп» чыдар.
Успа холче улдап кирген
Узун Тес-Хем чалгыглары
Эптин - не кээр эрес оглун
«Эштир бе ?» деп тегергилээр.
Туман-биле богааланган
Дужааш турар кашпал Берт-Даг
Мунгаралын чажырган дег,
Булут боргун кеде кааптар.
Кырган, чалы кым-даа келзе,
Кызыл чечээн хоорге салыр.
Чуге-дизе чуректерде
Чургуй маадыр чурттавышаан…
Сактырымга, Чургуй маадыр
Чаннык-динми аразында
Танкызын башкабышаан,
Дайзынарны тиилэп чоруур.
Эликтер дег фашистерни
Умань хемге соккандан бээр.
Улуг. Делгем Европага
Эрткен оруу--- кадыг-дошкун.
Чоннун оглун сактып чоруур,
Чолдуг изин йорээп чоруур ---
Украин, орус … хой-ле
Улусту кым ончалай аар!...
Хоорай-суурда кудумчулар
Колхоз-совхоз, ясли, сад…
Маадырнын адын адаан
Барыксанчыг, коруксенчиг.
Чуге дизе, чурттап чорааш,
Чургуй маадыр келир ой дээш,
Баскан изин артырып каан
Барымдаазы шак- ла ол дур.
Чуректиглер чуреккири ---
Чургуй маадыр ынчангашын,
Сорук киирер ыры ышкаш,
Чоргааралды төрүп чоруур.
Чайык мурнунда
Таңды сынның сиртиинде
“Таагылыг” булут дөө
Чажырт кылдыр “отуун” шап,
Чылан ышкаш шөйүлдү.
Кудай кудар бертинде
Кургадып каан сигенни
Сарааттаар дээш ишчилер
Шалып ишче шымынды.
Дырбааш, айыыр кыңгырт дээр,
Дыжын бодаар үе чок.
Ажыг дерлер мөндүш дээр,
Аштаар безин чайы чок.
“Келин” кыстар сигенни
Кезек-кузек хөпээннээн.
“Күдээ” оолдар чарышка
Кужун дыжын сагынмаан.
Сараат салган ашактар
Чалыыларга адааргаан:
“Аныяктар күжү шуут
Ат-та чүү дээр, дендии-дир!”
Уудавайн сараат ам
Улам бедээш, доозулду.
Чаашкын кудуп келзе кел,
Чайлыг олар четтикти.
Кижи тыны
Самагалдай кайы сен дээш,
“Саралавыс” ылгыннапты.
Асфальтылыг делгем орук
Аткаар ырап кулбурап чор.
Орук уунда чөгел тондүр
Оңган бүрү бөлүп силгээн
Казырга хат, мөгээргээн дег,
Хажыывыста үскүлээр-даа.
Автобуска чорумалдар
Аяар-аяар хөөрешкилээр.
Ынаар соонда чамдыктары
Ырлашкан-даа олургулаар.
Олут кадыым --- аняак эр,
Оожум болду, Муңгаскымаар.
Белен-селен кижи көрбес,
Бертсинчеги черле аажок.
Кемде- кээргээн шырайындан
Кемзинери ындыг хире.
Холун база көзүлдүрбес ,
Хойлап алган чоруур болду.
Арны холу чуге ындыын
Айтырар дээш дидинмээн мен.
“Аалап – сааптап” чорувуста
Ам-на төөгүп эгележик:
А-чурттан үнгенден бээр,
Алды айдан ажып чор мен
Эмчилерим ачызында
Экирээним бо-дур, акым.
Апркльде орай кежээ,
Ажылымдан чанып ордум.
Халап оштаан өрт чыды
Хаайымга билдинген чоор.
Олче шиглей көөрумге,
Оруум уунда улуг бажың
Дээвиринден кара ыштар
Дээже улгай бүлгүрлүп тур.
Чангыс минут хиреде-ле
Шак ол черге чеде хондум
Сонгаларын буза шаапкаш,
Шоглаан өрт че шурай бердим.
Харамдыкан бургут ыштар
Каракты дуглалды шаап,
Чалбыышталган өортең ыяаштар
Чандыр-соора дужуп дурар.
Телефоннуг бажың болган.
Дегийт алгаш ---01-же
Ол-ла дораан долгай каааптым...
От-ла чпи-ле турар!
Орун адаан диваан адаан
Ол- бо суйбап, дилеп тур мен
Чожуп калган бчии чашты
Согур душ бооп оортан тыптым.
Хөөкуйну тап куспактапкаш,
Көстер, ыштар аразылап
Чүткүп чорааш унгенимни
Чугле дам - дум билир дыр мен.
Эжикке най чедер четпес
Ээдереп чорумда – ла,
Бажын ыяажы кээп душкен,
Базырыпкан болган деден.
Өртке удур команда дээш,
Өоске даа чон келген.
Мени болгаш шак ол чашты
Менди тыпкаш тынны алган ...
Дилетпейн-даа эмчээ келгеш,
Дириг кижин харамнанмаан
Орус, тыва – хөй-ле ангы
Он шаа кижи келген чорду.
Ханын берген донорларым
Харын мынай чеерби чыгам!
Сеткилимнин ханызындан
“Четтирдим!” деп чоруур дыр мен.
Чамбы-дипке чаңгыс удаа
Чаяатынган амы-тыным
Өлум ынчаар хунаажыырга,
Өргум чонум бербейн барган!..
“ Бистин чуртта Кижи деп сөс –
Билдинери дыңналыры
Кандыг кончуг эргим чоор?” деп,
Хандыр-хандыр бодап чордум.
Эрним кургаг ---
“шык” шуут дүшпээн
Эрткен чылын Берт-Даг суурга
Эңне солун куда эртти.
Комсомольчу куда-дойга
Кожуун чону барык чыылды.
Валя биле Славаның
Бадылажыр шагы кээрге,
Алгаг-йөрээл, чылыг сөстер
Аялга бооп, хей-аът киирди.
Күдээвистиң күжүн көөр дээш,
Хүрежип-даа турар болду.
Алдан-дөрттуң шыырактары
Аңаа шүүлгеш шаңнатырды.
Кожамыктап ырлап турда,
Хомус үнүг оолдар бар-дыр.
Хөглеп, ойнап самнай бээрге,
Хөлде куу дег кыстар хөй-дүр.
Четчип орган чечек ышкаш
Чээрби харлаан өйун сактып,
Өле баштыг өгбе улус
Өлчей кежиин йөрээп турду .
Чаглыг эът чип, хымыс ижип,
Шаанга киир-ле хөглеп алдым.
Эрним кургаг –“шык” шуут дүшпээн,
Эрес, омак аъттаныптым.
Доруг-Дай
Саяк баскаш, челгилээр –
Шаттар, хемнер чыырлып кээр,
Сарадак дег чазадак,
Чараш аъдым Доруг-Дай.
Аксым сал деп аадамнаар,
Артка, сынга торулбас ,
Сула чаннап чырааалаар
Суглук каккан Доруг-Дай.
Дезиг аъты сывыртааш,
Дескештирбейн тудуп аар,
Узун дурттуг, шилгедек
Урагачы Доруг-Дай.
Дөрт-ле чузун чоруктуг,
Төдувуске макталдыг,
Чылгычы мээ--- даяангыыш,
Шынар эрес Доруг-Дай.
Чаңгыс хүннуң чымыжы
Чарлыг –Орук тайгазындан
Чаа күшту мөөңнеп алган,
Суглуум сал дээр чүгүрүк дег,
Сувактыг-Хем агып баткан.
Мөңге ногаан пөштер чаны
Мөөрүктерни эртсе- эртсе,
Чайгы өйде хемниң уну
Чаткан хевис сатындырар.
Алышкы дег тутчу берген
Ак-Адыр белдиринде
Көжуп-шимчээн ээнчек-даа дег,
Хөй-ле хойлар чаттылыпкан.
Кедээзинде тейчигеште
Кежээ кижи – Санаа
Кадарганы сүүрунден-не
Карак салган топтагылаан:
Анай-хенче дешкилешкеш,
Астыгып-даа болур болгай .
Чазый бөрү ол-бо кедеп,
Чара чоп-даа калгылаай-ла.
Серемчиде –хормача чок,
Сезиктигден дайзын коргар.
Көрбээни чок өгбе дээрзин
Көккүр бажы херечилээр.
Сыгыгларлыг оон арны,
Сыгырзымаар карактары
Булут тырткан чайгы дээрже
Бужурганып көруп орган.
Девиир дег, карарты соп
Дээни чоорту кескилепкеш,
Кочал-биле саарыпкан дег,
Коргунчуг чаъс куда берген.
Суваактыг-Хем бээр ийинде
Суук дыттар аразынче
Хоочун хойжу Чаглап сурап,
Кодан хоюн сүрүп киирген...
Кудуушкун ам чоорту намдаан.
Кудай багы арлы берген.
Черни, дээрни тудуштур-ла
Чеди чузун челээш кыпкан.
Тайгазынга долу душкен.
Даажаан хемнин уери ам
Эзер алган эдик аът дег,
Ээриштелдир мөөп баткан.
Малчын Санаа аалы ырак –
Барып-барым хем чарыы.
Чугуруунде хун-даа кирген—
Чугле шак боор, караңгылаар.
Дергизинде сүгезин ол
Дегийт алгаш, кош дытты
Кертип тургаш, көвүрүглей
Хемни кежир ужурупкан.
Олап хойлар шуужуп бербес,
Ойлап дезер – кара өш-ле.
Чөгел төнген, хөңнү калган,
Чөрүүлеңнер шимчээр боор бе...
Дери-бузу шаалааже
Демги кылган көвүрүүлеп,
Чеже-башты чангыстап-ла
Чедип-дажып келди ыйнаан...
Суваактыг-Хем дажый бээрин
Чурттаршаты билир болгаш,
Удаткан чок дуза-дөмек
Уткуштур бо келген чүве.
Чартын муң баш кодан хойну
Салаа базып санап тургаш
Хенче безин хемче кирбээн,
Кежиришкен херечи мен!
Чылгычы мен
“Чылгычылаар—солун чүүл аан?!
Чыварлыг соок, изиг хүн...” деп,
Чакпа чайгаан казыргы дег,
Чалыы оолчук эктин кысты.
Ээ-та, дуңмай силер маңаа
Эндээ сөглээн болдуңар бе!
Ажыл-биле деңге өскеш,
Аамай болбаан акың дыр мен .
Эмдик аътты чаажыктырып,
Эзер чүген туткан сен бе?
Эрээн шатка, делгем ховаа
Эзиңнелдир шапкан сен бе?
Кодан чылгы өстүргештиң,
Хооор чонга мактатың бе?
Чазак-намга үнеледип,
Чаагай мактал дыңнаан сен бе?..
Аткан даңны баштай уткуур,
Ашкан хүннү соңнай үдээр,
Сыдым дүрүүм соора кагбас
Чылгычылаар солун ажыл!
Малчын оглу—малчын
Күш ажылчын Алдар орденниң III-кү чергезинниң эдилекчизи,
Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны коммунист
эш Василий Алесандрович Аракчаага
1
“Аът болуру—кулунундан”
Алыс шын-дыр, бадыткап каайн .
Чогаалымның оттуун шаккан
Чогум кымыл таныштырайн :
Ада чуттка фишизимни
Ажып тиилээн онзагай чыл.
“ Түмен чылгы хоя берген
Түүлээн аскыр арткан “ бир хун ...
Ибитей-Хем оруунга
Ие кижи оол божаан .
--Эрес малчын ачызы дег,
Эр-хей боор - деп чону алгаан.
“Башты исти соңгузу шуут
Базар”—дижип бузуреткен.
Чечен сөстүң дээжизинде
Черле ханы утка сиңген.
Чымыш болган хунер туржук,
Чылдар чыырлып эртип турган.
Онгу класс бозагазын
Оол хостуг артап унген.
Чажындан-на дөспес эрес
Чаваа мунар, хойлар дозар ,
Чайның изиин, кыштың соогун
Чалданыш чок уткуп үдээр.
Аракчааның Василь оглу
Алызындан ажылгыр эш.
“Алдан-Дөрттүң” чириин дуглаан
Аптара дег херептиг эр.
2
“Серемчиде хорам чок”
Черле шын-дыр, бадыткап каайн .
Кадарчынын ижи-биле
Каксы даа бол, таныштырайн:
Аткан даңның херел чырыы
Аяар сойлуп кээри билек
Аалындан холун сүргеш,
Аныян эр аъттаныпкан.
Чалаа дааның кырын орта
Чалыы ол эр чортур унгеш,
Хире-хире сыгыртып каап,
Кичээнгейлиг харап орган.
“Шак бо беш чыл планнарын
Шаам-биле ажыр кылып,
Чүс баш төрүүр хойларымдан
Чустен ажыг чаш төл алдым.
Партияамның сьездизинге
Бараалгаткан белээм ол”—деп ,
Алыс алган хүлээлгезин
Аракчаа аа бодап орган.
Ында, мында карандылаан,
Ынчалзажок бора деңдээн.
Хаттан, чаъстан ыжык черже
Кадат малын Василь сүрген.
Карак уунда бир-ле дурзу
Кажараш-дээн, олче көрген.
Кедээр ойдан кажар бөру
Кеденңгирлеп, союп орган.
“ Сыгыр октуун”, Василь алгаш,
Шыгаап чоруй, “чырс-ла” кылган.
Чайзый дайзын чорбас кылдыр
Час окту хойладыпкан.
Бораңныгда бөрү кедээр,--
Бо – ла союп, чылбыртып кээр.
Караңгыда оорлар семээр—
Кажан-даа бол “аалдап” кээп боор.
Шак-ла ынчаш, хойжу Василь
Чаңгыс шак-даа хойларындан
Шутт мырай чарылбас,
Шуурган чаъс- даа чалындырбас.
Чуге дизе, коммунистиң
Чурек душта биледи бар.
“Хүлээнгени—куштуг” деп сөс
Күзел соруун чуглендирген.
3
--Аас кежии кайдал?—дизе,
--Ажыл-дыр-дээн, бадыткап каайн.
Аракчааның чымыш ижин
Ам-на маңаа туңней кааптайн:
“Алдар” орден хавыяазы
Аптара дег хөрээн каастаан.
Алдарлыг-ла малчын атты
Аныяк эр чаалап алган.
Хүннер туржук, айлар санай
Кужун, дыжын харамнанмаан .
Он тос чылда хоойжулаанын
Олут чок иш херечилээр.
Одар-белчиир солуй көжүп ,
Он беш тонна сиген кезер,
Кажаа-хораа чылыглап ап,
Харлыг кышка белеткенир.
Ховар дирткен чымыш ишке
Хойжу эштиң ажыл түңү:
Чалаа-даа дег кыргааан дүк-түр,
Чаттып оъттаан арбын хой дур.
Хоолу бажы чайлагларже
Кодан хоюн семиртиир дээш
Аракчаа чаа аъттаныпты,
Аас-кежиин аңаа күзээл.
Өңгеш хемим
Өңгеш хемим эргип келгеш
Өөрушкумну чүге деңнээйн.
Өзеннерин өрүй унген унген
Оңгүр чечээн таалап ханайн.
Даваңгайым дозуңгуу же
Дамырааңны сүзүп өстүм
Хенче чашта аажы-чаңым
Херечилеп арткан хемим.
Соккан чүрээм ээлеп чоруур
Солутунмас эртинем бар:
Өскен черим чаглаам ол-дур,
Өргун чонум—шуглаам боор дур.
Авамныы дег өпей
ыр бооп...
Торуттунген хүнүм уткуй
Дөрже мени чалай берди .
Хамык өөрүм, уруг-дарыым
Кандыг белек сунмаады дээр !
Чүректи шуут девиде бээр
Чүглүг болгаш чылыг сөстер
Авамныы дег өпей ыр бооп,
Аадым-чайгап келгензиг дег .
Ынчан база кезээдэ дег,
Ырак чашта чарылганым
Хөөкүй авам, дириг бар дег,
Хөлчок манаан орар дыр мен!
* * *
“Довук ышкаш хензиг акты
Доора даг дег, кара баспас,
Мурнуң хынан, сооңче көр”—деп,
Буруул баштыг ачам чагаан.
Шынчы сөстүг кижилерден
Шынап черле чыда калбаайн.
Ийи сөстүг чамдыктарже
Илиг безин чоокшулаваайн.
Кижилерниң сеткилинге
Хире шаамче отту кыпсып,
Өйлүг назын четкижеге
Өөрүшкүнү улежиир мен.
Аарыг-биле ийиге
Адаанажып, акташкан мен.
Чуртталгамны дозуп келзе,
Шуурган болуп, уткуй баар мен.
Кажан черле чамдык оолдар
Кадайының арнын орта
Чаятынмаан демдек салыр
Чаңчылындан чарлыр ирги?
Ырак эвес кожам бо-ла
Ынаа кыстың арнын, караан
“Таңмалапкан” чоргулаар-дыр
Таныттынмас болган чоор бе ?..
“Пенсиялаан мен-даа канчаар,
Бети дизе, каш чыл чуртаар”—
Ынча дигеш, араганы
Ыңай турзун, дивестер бар.
“Электен-ле хөөкүй бодун
Ээн чуртка ыт дег кааптар”—
Уругларым шак ол сөзү
Угаадыг-даа болбайн баржык.
Дайын өрттун көрүп чораан
Танкист честем –Чургуй маадыр
Өлум чидим, качыгдалды
Өзээм ортүр угаадып каан.
Чамбы-дипке чаңгыс удаа
Чаяттынган чурталгамны
Байлак, тайбың келир өй дээш,
Бараан болуп, өөргүүр дээн мен.
Эриг хаак дег
Терең сиген эзеримниң
Деспезинде чүлгүп чорду.
Айдызап кээр чаагай чыды
Алаак иштин долуп чорду.
Сараат салган сигенчилер
Чанынга кээп хөөрешкен мен.
Айыыр туткаш, демниг иштиң
Агымынче шымынган мен.
Шилгедек бол,шыырак кысты
Чиктиим кончуг экизинип,
Чанын орта кожалаштым...
Сараат улам бедип бар чор.
Уруг мени “Чаржыылам” дээш,
Улай-улай октап турда,
Шыны херек бырашпаан мен,
Шыдамыгын магадаан мен.
Эргим уруг ажып каан бол,
Эриг хаак дег, артып калдым.
Чурээм одун бир-ле чуве
Чушкуре-даа берген ышкаш!
Чалыы уем
Шывык аъттыг, кызыл-даван
Шыкта хойлар дозуп чораан.
Чашкы үем, чайгы хүн дег,
Чайгаар ырап чоруй барган.
Эргим кыстың куспактааны,
Эринерниң изиг, чылыын
Эскергеним чалыы үем,
Эжен-не бо уткуй келген.
Чайнаң изии чалындырбас
Чалыы назын шынап-ла сен,
Үүлем кылып, үүлем кадып,
Үе-биле чаржып келдим .
Чуртталганың удур каккан
Шуурганче чүткүүрүмде,
Чалыы шаамны чалгын кылгаш,
Чалгын чакпам болуп чордуң.
Мөңгүн хыраа бажым орта
Бөгун келгеш дүжүпсе-даа,
Шакпын хемнер, арттар ашкан
Чалыы шаамны алгап артайн.
Хүнү кээрге
--Оглум эр шаа читкен – дир –деп,
Ойзу аарак ачам сөглээр.
--Өглениир өй келген-дир—деп,
Өле баштыг авам түңнээр.
Тоолда кирген даңгына дег
Доруун кыста душчуп келгеш,
Ынакшылым сөглеп чадап,
Ыяды бээр элдептиг мен.
Ол кыс мен че көрнүп кээрге,
Оттуг чүрээм хей-ле кывар.
Солчур сөс чок көжээ ышкаш
Соонче көрүп артар дыр мен.
--Чаавазындан аът боор—деп,
Чагаан ышкаш ачам сөглээр .
-- Хүнү кээрге кижи—деп,
Күжүр авам улай түңнээр.
Намзырай
Турза узун—бүлүштүг ,
Тутса шыырак—мөзүлүг,
Эрес кежээ намзырай,
Ээ дыңгылдай дыңгылдай.
Баглааш турбаан ховуга
Бажың балгат тудушкан
Ажыл-ишчи Намзырай
Аа дыңгыл, дыңгылдай.
Өргун чонга мактаткан,
Өскен черин чаартышкан
Оолдуг, кыстыг Намзырай
Оо дыңгыл, дыңгылдай.
Могейген мен
Арыг Чүрээм белек кылдыр
Аңаа берип шыдавас бол,
Ажыл-ишчи эмчи кысты
Алызындан хундулээр мен.
Аарыг-аржык кижилерниң
Анализин тодараткаш,
Кааш-даа хондур ону эмнеп,
Карак шимейн орар кыс-тыр.
Ижин-баарны чымчаңнадыр
Иштин суйбак турган даа дег,
Хоюг чымчак ооң үнү
Ховар эмден унелиг-дир.
Аар аарыг эмчи кыстың
Ачызындан арлып дести.
Бурган дыр деп тейлевээн мен,
Буяныы дээш, мөгейген мен.
Чылдагаан
Ынаар аалдың коданындан
Ыыт-ла эвес шимээн унген.
Улуглары эптеп, сургаан,
Уругары коргуп сүртээн:
Кустуккуже ижип алган
Куурумчунуң үүлгедии-дир.
Чурт-чер кайыын көжер деп аан,
Чугаа шуут-ла дыргын тараан:
“Машмназын кадыр элге
Саңналдалдыр үстүрген дир”.
Магазинге содаа кылгаш,
Бажын чара шаптырган дыр”.
“ Чогуур черге он беш хонган”
“Човулаңын эмненткен дир”...
Ынчалза-даа база катап
“Ынакшылын” сакты берген.
Араганы өйлеп ижер
Ажык сүме алза-даа чок,
“Менде чүү боор водка-дыр” дээр
Мелегейлер элдептиг ааа?!
Артык сеткил
Аңнап чорааш, чеми төнген
Аштап-суксаан бир-ле аңчы
Экер эрниң чадырынга
Элейтип кээп хонгар иргин.
Аалчызын өрү чалап.
Ажын-чемин тулдур делгеп,
Хырын быжыы пөккүжеге
Кырзанмайн чемгерип каан.
Оозун амчылды шуглап,
Одаан улам Хөрлээлеткеш,
Хөлгелерин эжеш кылдыр
Көстегилээш салгылапкан.
Калчаа чилби демгизи-даа
Караңгының дунун бодап,
Сергелеңнеп, көстүп-херлип,
Четтикпейн манап чыткан.
Экер аңчы дүште-даа чок
Эриннерин эмчиңнедип,
Сагыш хандыр дайнанган дег,
Са-ла удуп чыдар болган.
Чазый эриң сагыжынга
Чаглыг эъттер кире дүшкен.
Бора-Дайын ужурлаар деп
Бодал башка кирип келген.
Хоптак сеткил чүнү кылбас,
Хоруттунмас—талаар болган:
Көстеп салган аъттар соонче
Хөкпеңнеди шошкувуткан.
Экер эрниң Бора-Дайын
Элди кырлай оъттап турда,
Урук-биле, хенергедип,
Ужур идип бадырыпкан.
“Бор-Дайның семис эъди
Боостаа чедер—оваа!” деп кааш,
Демги чилби чылгангылаан,
Дедир келгеш калбаш кылган.
Көзүр ээги, кыда, төш суг
Көзүлгүлээр—уйгу келбес...
Бо-ла чорааш, ындыг узун
Могаг дүннү чсерле көрбээн.
“Даңның бажы – шара-хере,
Даштар бажы—сарыг шокар”.
Аңчы эрлер турган олчаан
Аъттарынче далажыпкан.
Бора-Дай дөө чааскаанзырап,
Мойналыктан көрүп турган.
Чазын кижиң Кара-Доруу
Чайлып өлген – дөвүн чыткан.
Хыраа шыпкан Кара-Доруун
Хынап көрбээн ажырымчы
Бодунуң-на хөлегезин аа
Борастап каан мындыг бооп-тур!
Хончуда даңза
Сыгыр даңдан орайга дээр
Сыннар, арттар ажыр дииңнээш ,
Дөрт, беш аңчы орай каксы
Дөлем черге одагланган.
--- Адыглаар ам, шак бо күзүн
Арай чиктиг – чазыйлаар боор,
Харда баскан истер хөй –деп,
Кажар бир эр мону хөөрээн.
--- Шанда олар ижээген—деп,
Чамдыктары мегезинген.
--- Олча-чемиш эвээш күзүн
Орай ижээр!—дижирлер бар.
Солун чугаа кажан төнген
Соондан ону уктап чоруул.
Херел чайнаан улуг одаг
Херечи бооп шыдаар эвес.
Эптиг чыдың тырткан-на боор,
Эрес аңчы Чорбаа арай
Аңчылардан бичии коңчак
Аңгы чыдып алган иргин.
Узун дытка боозун чөлээш
Улуг бижээн бедик аскаш,
Чымыштыг хун девии ыйнаан:
“Чыргал сугже аъттаныпкан”.
Өртээн аъттар девиржээнин,
Өөрүнүң кускуннаанын
Дыңнай сал-ла аңчы Чорбаа
Дырбаш кыннып тура халаан.
Дүжүн орта улуг дүрзү
Тура дүшкен ышкаш болган.
Алгырар чай алынмаанда
Амдыкызы куспактапкан.
“Дүүрээн мен!”—деп, күжүр эр-даа
Дүжүнде дег бодай каапкан.
Ооң чүрээ “Дидим бол!”деп,
Оожуктуруп четтиккензиг.
Хончузунда даңза барын
Сактып келгеш, ушта соккаш,
Хортан адыг колдуундува
Чазыг чокка барып шашкан.
Чазый адыг меңней бергеш,
Чаңгыландыр кышкырыпкаш,
Аңчызын-даа шывыдапкаш,
Аргадыва караш диген.
Хаяа
Сыннар сирттин баштай
Чырыдып кээр, хаяа.
Мерген ишчи чонну
Медээлей бээр, хаяа.
Чылгы манап хонган
Чылгычыдан айтыр:
Хаяа чырып кээрге,
Хамык бойдус дирлир.
Хаяа-биле деңге
Кады турган эшти
Уйгу чок төл дижир,
Улус ону мактаар.
Сыннар сртин, хаяа
Чырыдып кел уткууйн.
Сыртык ээлээн эрни
Шымчый каавыт, шымда.
Дөртээн одуруглар
***
Ынакшыл чок өг-бүлеге
Аас-кежии доктаап бербес.
Ынаныш чок кожазынга
Аяк-шайдаа амдан бербес.
***
Кезек маңныг аътты көөрде,
Чарыштырар хемчээл херек.
Кежик-чолду тудуп аарда,
Чалгаараарын билбес херек.
***
“Чалыы чүрээм бериптим”—деп,
Чазыг кылдыр хөөретпеден.
Чүрээң чокта-чурталгаң чок,
Чүгле хандыр ынакшып бил.
***
Маска тутса—демир безин аайымда,
Балды тутса—токпак безин чагыргамда.
Алдын, мөңгүн каазындыва харамдыкпаан
Ажыл-ишке дадып калган холдарым-дыр.
Ширилелген холдарымны көре-тура,
Силиг, хоюг адыжын мээ сунуп берген.
Угааныгбай—бөдүүн уруг кежиим кылдыр,
Угдунмасты эмеглежиир эжим болган.
Бажым дүгү көгерип ор
Сырый кара бажым дүгү
чылдан чылче көгерип ор.
Хуу-салым-өйлүг назын
Кудургайлап удур кел чор.
Көске-отка дүшкү даа дег,
Хөглүг үем ырап бар чор.
Чалыы назын! Сээң сооңдан
Чарылбаайн деп дилевээн мен.
Муңчулбас мен, сеткилим бай,
Мурнум че баар оруум ажык.
Шүлүктерим чалыы олчаан
Чүректерге чырып артсын.
“Саналдаар”
“Саналдаар” деп шола алган
Чанымда бир дарга эш бар.
Хурал-суглаа-болурга-ла
Кулугуруң эгелей бээр.
Саадал чокка чедиишкини
Салаа базып санай-ла бээр.
Адак соонда четпестерни
Адап, туңнеп, шаг-ла болур.
Аксы-биле аалды шуут-ла
Көжүрүптер ындыглар бар.
Алыс шиит күүселдезин
Көнгус шуут-ла херекке албас.
Чүнү чогум кылза экил?
Сүмележип болбайн канчаар.
Кылыр иштиң күүселдезин
Хыналдага алган болза .
***
Дээр бүргээш, чаъстай бээрге,
--Дештип туруп берди—дээр бис.
Кааң хүннер үнүп кээрге,
--Халалыын ай! Изиин!-дээр бис.
Чаашкын чаггаш, хүней бээрге,
Чаагай дүжүт чалгыыр болгай.
Баажыланыр чылдак тыппас
Баагывысты чүү дээрил аан.
Арага дугайында
одуруглар
***
“Араганы кижи ижер,
А ооң соонда бодун ижер”—
Өле баштыг өгбелерим
Өттүр сөглээн—мергеннерим.
***
Баштайында араганы
Байгы сеткил сергек ижер.
Хугбай суксун адак соонда
Кударалга барып төнер.
***
Арагачы кижилерден
Албыстаан ыт аажок коргар.
“Чуртталгамда шуут көрбээн
Шулбус” дээнзиг, оруун чайлаар.
***
Араганың өңү ак бол,
Арыннарны кызыдыптар.
Ажыл-ишти суларадып,
Алдар-атты карартыптар.
***
“Кадыкшыл” дээш араганы
Харамдыгып иже кааптар.
Харалааның кадык боордан
Харын улам аарыг өөскүүр.
Частырыымны каттаптаваайн
“Багын сөглээр, бачыт алыр”. Чуртталгамда
Базып эрткен оруктарым оңгул-чиңгил.
Отка-пашка дүшкү-даа дег опчок чордум,
Ойзу-кыйзы сургаарга-даа хоржок турдум.
Эзеримниң деризинге холум четкен,
Эр бооп өскен, дай аът угбас хиремде-ле
Хинним шыгжаан кидис өөмден адырылбайн,
Хире-хире арагага сундугар мен.
Арагазыг хиремде-ле, чалыы кыстар
Аразынга кыяңнажып, оруксаар мен.
Үем оолдаролардыва семей бээрге,
Үен чаңнап, содаалажып кириптер мен.
--Оолдуг кижи оя сөглээр, канчап боор—
деп,
Олут орбас ишчи кижи ачам сөглээр.
--Төлум, черле орталан—деп, чадаарда-ла
Төрээн кижим авам күжүр чөгел төгер.
Ынчап чорааш, тамыже-даа дүжер частым.
Ыракка-ыыт, чоокка-шоот-тур, катаптавайн.
Чылдак эрткен. Чуртталгамның арткан кезиин
Чыткан хойну тургуспазын, даңгыраглаайн.
Чүглүг салгын
Чоруу дески Доруг-Дайның
Чонак адаа дерлиг-дерлиг,
Ушкарганым сарыым кыстың
Узун чажы саглаң-саглаң.
Чеди чүзүн чорууң үндүр
Челип орам Доруг-Дайым.
Чаражымны чассыдып каайн,
Шаптыктавам хөглүг салгын.
Хөглүг салгын, бистер-биле
Хөөрешкеш четпес-ле сен.
Чүглүг чалгын ынакшылга
Чүү-даа чүве моондак болбас.
Ынакшыл
Ажыл-ишке соруумну,
Амыраамга шынчымны
Чаяагаар-ла көдүрер
Чалгын, чакпам ынакшылым.
Чүлдү-чүрээм сырыны –
Шүлүктерим сөзү—
Ырым дыр сен,
Ынакшыл.
Чырык черге меңээ сээң
Шынчы өткүт аялгаң
Чуртталгамны каастап чор,
Чуруп төтпес чаявлгам.
Чүлдү-чүрээм сырыны—
Шүлүктерим үнү—
Ырым-дыр сен,
Ынакшылым.
Болчаг черин эргип
кээр мен
Кагдырыпкан ынакшылым
Катап чедип келбезе-даа,
Шагда-ла бир болчаг черин
Чанган куш-дег чанып кээр мен.
Теректиг-Хем унун каастаан
Деңдии хөнү хадыңнарның
Бүрүлеринден дамды-чаштар
Бүлдеңнежип, мынча-дээнзиг:
“Тейи көстүп чыдар-даа бол,
Теректиг-Хем ырак-ырак,
Деңге ойнап өскен-даа бол,
Демги-бирээң шолук-шолук”.
Мөңгүн хыраа бажым
көргеш...
Акша-биле садып тыппас,
Алдын-биле солуп болбас.
Кады чурттаан мээң эжим
Хайыралдыың меңээ дендии.
Чеже-чеже кадыр арттар
Четтинчипкеш, эрткен ийик бис,
Мөңгүн хыраа бажым көргеш,
Мөгүдексеп канчаарың ол?
Ажы-төлдү кижизидээл,
Алдан, чеден ажыр чурттаал.
Өлүм харн ынчан бисти
Өршээл чоккаап-даа болгай,
Ада өлүр—оглу арткай ,
Ава өлүр—кызы тургай.
Салгакчылар бисте бар-дыр,
Сарынналып , чоор сен ону.
***
Чүгле чаңгыс бирээңерге
Чүрээмни чүм берген болгаш,
Болчатылыг Бора-Тейге
Болчашпаан мен, чараш кыстар.
Чуртталганың удур каккан
Шуурганан деңге досчур,
Бедик сынга дага силер,
Берге өйде чалгын силер.
Ажы-төлдүң аас-кежиин
Алызындан дарганнажыр,
Ажыл-иштиң аар-ччигин
Аргажыпкаш, кады базар.
Өотүр ыт дег, тода сөс дег,
Өлчейлиглер кыстар!
Чамбы-дипте чараш-каастың
Чаяакчызы силер силер!
***
Успа-Хөлде улдап кирген
Узун Тес-Хем чалгыын кырлап,
Чакпа чайган кадыргы дег,
Чалыы уруг эштип бар чор.
Эзир төрүүр чалымнарга
Эр бооп өскен оол болгаш,
Чалыы кысты сүрүптер дээш
Чапкам чокка чалданган мен.
Ынакшылым сөглээр мен
Бажыңымның чанындан
Базып эртер бир-ле кыс,
Сеткилимниң оду сен,
Чечектернин каазы сен.
Күзелимни сөглээр дээш,
Хүннүң душкаш, чадаштым.
Пөрүк болган багымга
Бөгүн келгеш, чөгендим.
Хөнү сының көрүп кааш,
Хөлзей бээр мен, элдептиг.
Чалгаан хөлдег төгерик
Чараш карааң чалынныг...
Үргүлчү-ле уткужар
Үем-чергем чараш кыс,
Чалыы чүрээм чажыдын
Шагы кээрге, сөглээр мен.
Дораан сөглээн
бооруң кай
Чүрээм одун чалбыышталдыр
Чүмү-биле кыпса каапкаш,
Аңгы кижээ баар мен дээш,
Аткаар безин көрүнмээн сен.
Чүрээң оду кыппаан турда,
Чүге мени мегелээр сен?
Доңган баарым чылытпайн
Дораан сөглээн бооруң кай.
Чер-даа четпейн, хем-даа кешпейн
Чезин көстү берди, анчыын.
Ооң соонда база бир ооол
Ол дег болза, хомуданчыын.
Канчалзымза чогуур
ирги?
Алыс чаңың ажык болгаш,
Ажыл-ишке кежээ болгаш,
Дүжүмге шуутбо-ла кирер
Түвектииңни але, уруг?
Бодалдымны сөглээримге,
Боодал чечек сунарымга,
Хойган аң дег, дезиг-дир сен.
Хомуданчыын але, уруг?
Кандыг ажыл эки кылып,
Кандыг херек бүдүрзүмзе,
Хүлүмзүрүүң мени чылдып
Хүнээр ирги але, уруг?
Бердинген мен
Шакпын хемни эштип кешкеш,
Чаңгыс сеңээ дукжуксаар мен.
Чус-даа артты ажыр баскаш,
Чүгле сени көрүксээр мен.
Сээң шынчың—чуртталгаже
Сергек көөрүм быжыглап каан.
Көрүжүңнүң таалалынга
Хөңнүм чайгаар байырлап кээр.
Таңды ажар даяангыыжым,
Далай кежер чакпам ышкаш,
Оруум шигээр сылдызым дег,
Орланым сээ бердинген мен.
Чарылбазы болу берзе
Шара-Нүрүм чалгып-чалгып,
Савазында оожургапты.
Чараш уруг чаңнай аарак
Чанымда кээп саадай каапты.
Кадарчының хеймериниң
Караа менде, кандыгаай чоор?
Күзүңгү дег кылаң сугда
Хүлүмзүрүп турганы чүл!
Хөлбеңчиңнээн торгу ышкаш,
Хөлүмде бол чуруттунган
Чалыы кыстың чүрээн ээлей
Чарылбазы болу берзе!
Чүрээм бүдүн
эккелген мен
Силиг, делгем чуртум көрүп
Сибирь кештим . Урал аштым...
Сеткилимни хөлзедип кээр
Чечектезиг кыстар хөй-дүр.
Кавказ черниң чараштарын
Кайын далдап диттигер мен.
Он-даа, чүс-даа чараш кыстар
Орук-чириим каастап чорза,
Чүгле чаңгыс сарыым кыска
Чүрээм бүдүн эккелген мен.
Шак дөө ойлап...
Кедээзинде хойлап ооътаан
Хемни өрү челзип ор мен,
Ындынналган кыстың ыры
Ынаар шиглиг кыңгырай-дыр:
“Ханылашкан мээң эжим,
Кара-Дорууң дынын тыртпа.
Ханы, шынчы ынакшылым
Кажан-даа черле салба...”
Эргим кыстың уян ырын
Эскерген-дег эрес эрниң
Хөөмейиниң хоюңнааны
Көңгүс тода дыңналы-дыр:
“Кара-Доруум бүдүрүүр деп
Кажанда-даа бодавас мен.
Карам сени кааптар деп
Кадыг сеткил бодавас мен...”
Чараштарым, силерге мен
Шаптык катпайн оя берейн.
Чагган харны кыжырт кылбайн,
Шак дөө ойлап чоктаптайн.
Чеде бээр мен
Делгем хову ортузунда
Дээрже бедээн Сайгынның даан
Туман дуглаан—моондакталдым,
Дунда-караа канчап дужайн?
Эмдик аът-дег, чагыртпастап,
Эриктерин ажыр шурап,
Шакпын Тес-Хем үерледи,
Сарыым кыска кажан чедейн?
Сайгынның даа, кадыр-дыр сен,
Чалгын чок бол, ажа бээр мен.
Шакпын Тес-Хем, терең-дир сен,
Чакпам чок бол кеже бээр мен.
Сергедип көр
Көшкен булут хөлегези
Көзүлдүр-ле ырап бар чор.
Сагыш-сеткил куюмналдыр
Чанган куштар ырлажы-дыр.
Опчок салгын сылырады
Оңган бүрү дагжады-дыр.
Аяң шыкта шала муңгак
Аныяк оол боданып ор.
Ырак черже аъттаныпкан
Ынаан сактып олур-даа боор...
Хөглүг салгын, улам дыңзы!
Хөөкүй оолду сергедип көр!
Сөзүн алыйн
Бора булут чаай кааптар—
Бораң болур дээн чоор бе?
Борбак караам чаңнай кааптар
Болчаг мана дээни ол бе?
Шуушкак булут диргенип кээр—
Шуурган болур дээни ол бе?
Сурун уруг тегерип кээр—
Чугаа кылыр дээни ол бе?
Кара булут чагза чагзын,
Каас, онгур чечек унгей.
Карам уруг келзе келзин,
Ханы, шынчы созун алыйн.
Сарынналба
Аян-тээлеп чорбайн-дыр мен,
Ажыл төрээн чымыжым-дыр.
Чедип кээр мен, эргим уруг,
Чемелеве, сарынналба.
Бодалдарым чажыттарын
Бора-хекке чагываан мен:
Ынакшылдың кошкаа, бажыы
Ыраан тудум тотараар чоор.
Чалынынга
Чаныксаар мен
Үргүлчү-ле уткужуп кээр
Үе-черге орланым сээң
Чүреңдиве кокпа изеп,
Чүге-ле ийик, чадашкан мен.
Ыржым дышта, чымыштыгда
Ырактана сени көргеш,
Көстүг одаг хөрлээлээн дег,
Хөрээм ишти изиип хайныыр.
Эмдик малдан чайылбаа дег,
Эрезиңни таалап көрүп,
Чалбыраажың өжүрбейн,
Чалынынга чынныксаар мен.
Оңган бүрү шылырт кынды
“Чугле сен дээш чалбыышталган
Чүрээм одун өжүрбе” дээн
Шынчы сөзүң хөрүктээн дег,
Сырын бисти суйбап эртти.
Эктим орта чагыың салып,
Эргеленип олурган сен.
Ондап-остап дүшкен ышкаш,
Оңган бүрү шылырт кынды.
Сарыым сеңээ ынакшылым
Шак ол бүрээ дөмейлешпес.
Сеткил-чүрээм ханызынга
Чечекелир, өзер-мандыыр.
***
Аныяамда сүржүп чораан ынакшылым
Арттар ажыр, хемнер кежир каапкаш барган.
Амыраам дээн кыска дужар эптиг черим
Амдыгаа дээр сагыжымда сорбуланган.
Аңаа чеже ооң-биле хөөрежип,
Аяс дээрниң сылдыстарын үдевээн дээр.
Улуг-Хемниң доктаар билбес чалгыы безин
Уйгузу чок херечи бооп чыдыр ыйнаан.
“Аас-кежин—хемним суундан терең-дир” деп,
Амдыы кыска чоргаарланып сөглээр дурдум.
Чандыр билип чораан-дыр мен, ынакшылдың
Чалгыг ышкаш мөөп каары база бар-дыр.
Ынакшааным бир-ле катап доңгуун-шириин:
“Ынаныжың меңээ салба” дигенден бээр,
Ажыг дусту сүтке холуп ишкеним дег,
Аар-берге үелерни чурттап эрттим.
Ынакшылдың үжүү ынчаар үстүп калган.
Ырларымның кударалы болуп арткан.
Ажырбаан мен. Ында-Хаая бодалымга
“Амырак кыс кандыг чор?” деп кире дүжер.
***
Хире-хире моңгүн хыраа
Кирбииң орта хонаа каапса,
Тывам соогун сеңээ чедир
Тынганым деп билип чор даан.
Орай шолбан октаргайдан
Орууң уткуй чылый берзе—
Ынакшылым оду-көзү
Ындыг кылдыр сактып чор даан.
Салгын-сырын чымчаңнады
Чаактарың суйбап келзе—
Эптиг, чылыг адыжымның
Эргеледиин бодап кел даан.
Бойдус биле кижи тудуш
Болганындан ындыг мен бе—
Ынакшылым ону дамчый
Ыдыксаарым черле аажок!
Шын деп бодаар
(Баштак)
Орук ара ол-бо саадааш,
Орай дүне чанып келдим.
Эзирик эр өттүнгүлеп,
Элең-тендиң кирип келдим.
Кадай ынчан чым сырт кылган,
Карактары—өрүмнер-ле!..
Оюн-баштаам шынга аптар
Оюмнуң-даа чаптанчыын ай!
Өртке удур дайынчылар
Дүмбей дүннүң карангызы
Дүвү шуурган чылындырбас.
Секун-минут аразында
Серемчизин кошкаш кылбас.
Өртке удур дайынчылар
Өргүн чоннуң оолдары-дыр.
Хөйнүң бүгү өңчү-байлаан
Хөреңгизин камгалашкан.
Билиин, күжүн харамнанмайн
Бистиң чонга бараалгаткан.
Өртке удур дайынчылар
Өргүн чоннуң оолдары-дыр.
Могейип чор
Дээди эртем дооскан мен—деп, хөрээн чайып,
Дендии черле мактанмайн көр, чованчыг- дыр.
Буруул баштыг өгбе кижи ырак эвес
Мурнуң-биле эртип бар чор аңаа мөгей.
Чуртталганың шуурганынынга чеже катап
Шулу боду силгиткен дир, оортан айтыр.
Хайым хемнер оруун дуглай туруптарга
Канчап эштип кешкен сен деп катап айтыр.
Амыдырал аагын көрген, чулуун ишкен
Аравыста өле баштыг өгбе кижи
Дээди эртем дооспаан-даа бол, назынында
Деңнеп болбас хөйнү көрген мерген ол-дур.
Чаржыылам че
Чарыш аъды доозунунга
Чашкы шаамны алгаш барган.
Чанган куштар чалгынынга
Чалыы шаамны чүктей берген.
Үүеле-ишке улуун кадып.
Үе-биле чаржып келдим.
Болчашпааным ашак назын
Бозагамны артап кел чор.
Кара бажым көгерип ор
Караам шоозу дорайтап ор,
Чаяаттынган аккыр дижим
Шаа кээрге эвээжеп ор.
Ынчалза-даа чүрээм чалыы,
Ындазында күжүр хевээр
Шалып ишке кыйгы салгаш,
Чаржыылам че, үе-чергем.
Ыңай турзун
Суурувуска көстүп келир
Сураа үнген бир-ле оол бар.
Арны, бажын шупту таныыр
Алдын безин “Дуурайлаар”дээр.
“Дуңмамайлап, сарыымайлап”
Дуурайлап турда амыр
Ша-даа четпес бир кыс-биле
Чадыр тиккеш, коштунчу бээр,
Ооң соонда чыл-даа четпейн
Олурту-ла каапкан-даа боор.
Чанында эштиң таныш кызын
Чара “шалап” алган даа боор.
Ынак мен дээш, шынчы мен дээн
Ылчың сөстер ааска белен
Бүдүү билир турган эвес
Бүзүрей бээр кыстар бар-дыр.
Чаяаттынган чангыс чүрээн
Чара салгаш, ийи кылдыр
Хуулдуруп хуваай бээр оол
Хуппурай бер, ыңай турзун.
Солчур кызы
Салчыр кызы күжүр мени
Сорунза дег чыыра тутту.
Өвүр черниң делемнери
Өөм дег чоок сагындырды.
Чүү-даа канчаар шак ол кыстың
Чүглүг сөзү уттунмайн чор:
“Дус-Даавыс моонырапк эвес
Дузун баргаш, амзапсынза –
Узуп төтпес аржаанвыс
Улаатайга каксыпзыңза ---
Сагыш-хөңнүң улам байыыр”.
Чечен сөстүг Солчур кызын
Черле шынап мактаксаан мен
Чымыш ишке кежээзинге,
Чылыг, чымчак сөстериңге
Четтиргеним демдээ кылдыр
Сеткил чечээн сөңнеп артайн.
Чечекмаа
Ырак чорук барганнда
Ындынналып сакты бээр.
Хүлүмзүрээн шырайың
Хүннүк черден көстүп кээр.
Чырык хүндүс –чүрээмде,
Шыпшың дүне—дүжүмде,
Сеткилимде—чырыткы,
Чечектерниң чаражы—
Даңгына дег чараш кыс
Таалалым сен, Чечекмаа.
Кадыр дагны ажарда,
Хайым хемни кежерде,
Чылаг билбес чалгыным,
Шымнып кежер чакпам сен.
Чырык хүндүс –чүрээмде,
Шыпшың дүне—дүжүмде,
Сеткилимде—чырыткы,
Чечектерниң чаражы—
Даңгына дег чараш кыс
Таалалым сен, Чечекмаа .
Чараш чечек оңа бээр,
Шакпын хемнер сыыгай бээр
Чаңгыс-ла сен, каяа-даа
Сагыжымдан үнмес сен.
Чырык хүндүс –чүрээмде,
Шыпшың дүне—дүжүмде,
Сеткилимде—чырыткы,
Чечектерниң чаражы—
Даңгына дег чараш кыс
Таалалым сен, Чечекмаа .
Шара-Нуурум
Чалгыгларың эрииң ошкаан,
Чаражым кыс чаагым ошкаан
Агы, каңгы чаагай чыды
Айдызап тур, Шара-Нуурум .
Эмниг сууңга эштип, эштип
Элезинге чыдарымга
Шыңганнарым дыңзып кээр-дир,
Шылаан чүрээм сергей бээр-дир.
Көккүр торгу чадып каан дег
Хөлбең, чиндиң Шара-Нуурум ---
Хайым чүрээм согуу-дур сен,
Карактарым огу-дур сен.
Чуртталганың үнези
Төрээн черим хөрзүнүнче
Төккен дерим агып киргеш,
Суггарыптар. Дүжүт чалгыыр—
Чуртталганың унези улуг.
Хээрзиг чыттыг сарыг-хаайны
Кенним уруг кезип алыр.
Кужум унген, дерим төккен
Күжүр мени сактып артар.
Дендии узун кызыл доозун
Дээрде черден шөйлүп үнер.
Суглуг хемче чылгым доскан
Чуртталгамның үнези ол.
Өстүрүп каан чылгым көргеш,
Өөрүшкүм улам дендээр.
Чүгүрүк-ой чарышка эртер,
Чүрээм саадап чадаганнаар.
Аккыр, дүккүр, семис хоюм
Аалдан дагже оъттап үнер.
Шуушкан хойлар кадарчылаан
Чуртталгамның үнези-ол.
Чывар өтпес чылыг хепти
Чындыр-карам даарап турар.
Ону кеткен төрел чонум
Олут орбас кижилер дээр.
Шүүдеп оргаш бижип кааным
Шүлүүм “Шынга” чырыттынза,
Хоор чоннум сеткилинче
Кокпа оруум изей берзе.
Кадыг-чидиг, аар-чиик-даа
Кандыг-даа ажыл чорза—
Шупту оруум чогуп-бүдер,
Чуртталгамның үнези ол.
Агар дааның үнү
Монолог
Агы-каңгы сүстүп чыдар,
Алды чүзүн малдар долган
Акааларның эргим чуртту—
Агар даанга үнүп келдим.
Чээрен челгеш, хүннүк четпес
Челээш тырткан ховулары—
Торгу тоннуг даңгына кыс
Тоолда ышкаш сагындырды.
Успа-Хөлче улдап кирген
Узак Тес-Хем чалгыглары
Караам уунда далай ышкаш
Хайнып,чалгып чайынналды.
--Күдээм сен – деп, бедик ол даг
Хүлүмзүрүп менче көрдү.
Агарның даа шала сергек
Аяар-даа бол, сымыранды:
Агарның мээң бедиим тепкен,
Аккан Тес-Хем чалгыы кырлаан
Бо чер чурттуг соян кызын
Болчашкаштың, бүле туттуң
Четчип орар күдээм сеңээ,
Чечек ышкаш кызым аңаа—
Сеткилимниң чымчаан сөглеп,
Чедиишкинин күзеп артайн.
Дуву-шуурган бажым суйбаан,
Тумен хой чыл ужуп эрткен,
Хойну корген назынынмны
Холун эрттир хооретпе даан.
Чамдыктары хөөредиг чок
Са-ла мактаан—барымдаалыг.
Көвүк ышкаш сөстүг мен деп
Көре-тура бактаваайн че.
Бедик дүжүт ажаап турар
Белдиримде—хову, шөлде
Ажыл-ишчи акааларны
Алгааның дээш, четтирдим дээйн.
Агы-каңгы оъдум чигеш,
Алды чүзүн малдар тоткан.
Буянныымны мактааның дээш,
Бузут чокка могейип каайн.
Кызыл-Ушта кыштагларда
Кызын, оглун өстүрүп каан
Ажыл-ишчи Намзырай дээш,
Адалар бар, авалар хөй.
Оларымны ончалаан дээш,
Оглум-күдээм, четтирген мен.
Ыр дег чараш чуртталгага
Ынчангаштың ынак-тыр сен.
Тес-Хем эриин каастап чыдар
Дендии онза тудугларлыг
Ак-Эрик суур мандып орар—
Алгааның дээш йөрээл тудайн.
Ада төлү ачыр-датчыр
Аазаан сөзүн албан шыдаар.
Мөгейиимниң дэмдээ, күдээм.
“Кызыгааржы” совхозунда
Кылыр ишке кызыг-чайжок
Өле баштыг өгбелериң
Өттүр бижээн эр хей-дир сен.
Ажык-чарлыг үе-ле дээш
Агар мени эмин эрттир
Дээрже үндүр мактап каан сен,
Тенек болбам, ам-даа дорук.
Демир үжүүң шалып алгаш,
Ам-даа чедир бижиирсен—дээш,
Агар муңгак чугаалай-дыр.
--Үе-биле кандыг-даа иш
Үнемчелиг, мактаксанчыг.
Чүгле чаңгыс макталтурбас—
Чүрээң-биле сүмелеш-даан.
Агар мени мактаар дээнде,
Амырай бээр күдээм-дир сен.
Четпестер шуут эңдерик деп
Черле кажан угаай бээр сен?
Бетин бода! Чээрен,телер
МеҢээ шуут-ла кӨзулбестээн.
Агар мени каастап чоруур
МАҢнаан аҢнарым кай?
Кодан-кодан чээреннерни
Хоорайдан аалчылар кээп,
Алдан чылдар четпээнде-ле,
Арыдыпкаш баржыктар чоп!
Черим-чуртум аян кииршген
Чээрен, телер чаҢгыс-даа чок.
Чээрен четпес ээн ховум
Чеченчидип канчаарыҢ ол?!
Даам артын эжелей бээр
Тарбаганнар чараш аҢнар
Хуртун боолар диилээн соонда,
Куруг калды, хугбайн ай!
МӨҢгҮн- Тайга кожуунундан
МӨӨҢҮ-биле тарбаганны
Агар даа мээ эккеп салза –
АҢгы чедер, артар.
АҢма, чээреннерим
Дешкилежип тургайлар аан.
Кайыын-даа бол эккеп кагза,
Камгалалдыг даг бооп чытса.
Ымыраа, сээк дендей берзе,
Ырак эвес Шара-Нуурум
Дустуг суунга эштип-шымнып,
Туразында чоруурлар ийин.
Дендии тереҢ ак-куу ӨҢнҮг
Тезим база ырак эвес.
Арыг суунга дыжын хандыр
Агаарлап-даа чораайлар-ла.
АҢгыр, дуруяа Шара-Суурга
Аян тудуп чайлаар турду.
Ам бо хҮнде олар ховар,
Аскан-тенээн ийи-чаҢгыс.
Өк-ле дуруяа кӨҢгҮрт-ле
дээрӨк-ле-ногаан Шара-Суурум.
Кара дуруяа каҢгырт-ла дээр
Кара-ногаан Шара-Нуурум.
Турум хӨлҮм ыраажызы –
Дуруяа, кастар боолаваҢар!
Турган боттуҢ изиг чҮрээ –
Дунда-карам аттынмаҢар!
Ң сӨзҮ, чолдуҢ
сӨҢҮҢ ыдык ыры!
Ындыг черге чурттан улус
Ыдыкшыдып болбайн канчаар!
Каасталга чок ээн ховум
Каракка шуут чаржынчыг-дыр,
Хире-хире ыглап-сыктап,
Химирени бергилээр мен.
Ң – кумнаар, карааҢ – хаптаар
Хугбай чаҢныг кҮдээм-дир сен.
Куруг арткан хову-шӨлҮм
Курайлаарын соксадып кӨр.
Доозуннуг бугазын доо
Доора тырткаш, Тестен чарган.
Эриин дургаар чалгып чыдар
Элбек дҮжҮт кӨзҮлбес ийин.
Сумун,буга унун чаарткаш,
Суггат кылдыр ажыглаза?!
Ң шылгылдазын
Ырмазынмайн эрте бээр ийин.
Артында-даа, мурнунда-даа
Аажок-ла хӨй кыштыглар бар.
Чамдыктары – тоймагланды,
Чамдыктары – Өрттен барды.
Бирги бистиҢ Чагырыкчы
Биеэде маҢаа Өрттен ӨлдҮ.
Кожуунувус ажыл-ижи
Холга алган эрес-ле эр.
ХӨӨкҮй оолду бодап келгеш,
Өрээм ажыыр, ыым келир.
Кызымаккай ажылы дээш,
Кызы-дустаан кҮжҮр чҮвейн.
Холум сунза, чеде бээр боор,
Хову черде Шара-Нуурум –
Чайын малдар семиртирге,
Чаяалгалыг, изиг оъттуг.
Шара-Нуур хӨл чалгып-чалгып,
Савазынче сыҢа-ла бээр,
Чараш кызы чаҢнап-чаҢнап,
Чадыр ӨӨнче кире-ле бээр.
ҮжҮр кҮдээм,мени чонга,
Үзелим-дир, сҮмелеп кӨр.
Ону курорт кылып кагзы –
Орулга-даа кӨвей-ле боор.
Каптагайда кижилерде
Кадыкшыл ол эртине-дир.
Чаагай кадык, эрес кижи
Шалып ишчи болбайн канчаар.
“Кызыгааржы” совхозунуҢ
Кымыскаяк ышкаш малы
Үнден-хҮнче эвээжеп ор,
ҮжҮр кҮдээм, чҮнҮ канчаайн?
Арат ажыл-агыйлыглар
Алызындан черле бар-дыр.
Чычааннарын мунгулапкан
Ңнадып чоргулаар-дыр.
Ң ам бистиҢ чонга
Онза кылган ажылы чҮл?
Ачы-дуза чедирерин
Ам-даа угаап, бодаары кай?
Чамдыктарын кӨӨр-ле-дир мен,
“Часты”берген чоргулаар-дыр.
Араганы ижипкештиҢ,
Ажыл-ишке шымныр болза.
Казар байлак, чонар-даш-даа,
Каасталгага – гранит дээш,
ӨҢгҮн ҮҮжелерим.
Ажып кӨрбээн ам-даа чаш сен.
Ам-даа чедир бышпаан сегн – дээш,
Агар тҮҢнеп, кыйгы салды:
Дээрже бедээн сҮҮрлеримге
ҮжҮҮҢ шалып ап чор!
Шоодуг аяны-биле