Тес-Хем кожууннуң
чогаалчыларының сайтызы
Биче-оол Доюндуп
Йорээл ыры
Алдын, монгун эртинези черин дуптээн,
Аны, кужу аргазында имилээн,
Акы-дунма аймак чону торелдешкен.
Аас-кежик, тайбын чолче чону чуткээн.
Ак-кок хемнер чурту Тывам,
Азияга алдаржы-ла,алдаржы!
Ховуларын тараа, малы ээлеп аоган,
Хостуг ырлар делгемнерже ужуккан,
Чоннун демниг ажыл-ижи хайныккан,
Чоргаар, чараш бедиктери чайыннаан.
Эртинези чонга соннээн,
Эгээртинмес байлак чуртум.
Улустарнын найыралын быжыктырып,
Узак-ырак талыгырже оруун шойуп,
Улуг чуртта куштуг судал болу берген.
Улуг- Хемнин, Енисейнин бажы болган.
Челээштелген чараш Тывам,
Чечектел-ле, сайзырал-ла! 1993 ч.
Буян сиӊген өөредиг-дир
Бурун шагныӊ чаӊчылдары
Буян сиӊген өөредиг-дир.
Будуӊ-биле арта базып
Бужартатпайн хүндүлеп чор.
Амылыгныӊ тынын үспес,
Агым сугну хирлендирбес,
Оорлавас, мегелевес,
Оран байлаан төтчеглевес,
Орук бертин кылып эртер,
Олча тывыын дилеп тывар,
Эштиг чорда хөглүг болур,
Эптиг чорда күштүг болур.
Чонуӊ-биле демнешсиӊзе,
Чорууӊ чогуур, үүлеӊ бүдер.
«Чону чоорган, хөйү хөйлеӊ»
Чоргаар чурттаар күчүӊ ында.
Эзер-чүген быжыг турда,
Эмдик аъттар дошкууравас.
Эжи-өөрү көвей турда,
Эртер оруу муӊгашталбас.
Улуг сеткил – оук моондаа.
Уян сеткил – аас-кежии,
Ужур сагып чоруур болза,
Уржук кайын халдаарыл аан. 1993 ч.
Чүрээм ыстай берди
Белдиринден эгелээштиӊ
Бедип үнген бажы чедир,
Манчак даанга тарбаганнар
Магалаг-ла элбек турган.
Хайындырган эъдин дайнап,
Кара мүннүн аартап орда
Кадыр дагныӊ изиг оъду
Каӊгы, кулча чытталып кээр.
Черниӊ кежиин чөптүү-биле
Четтирери ужур болгай.
Аӊаа бир-ле чеде бергеш,
Аӊгадаксап кайгай бердим,
Тарбаганнар мортуктары
Дагда көӊгүс чидип калган.
Үӊгүрлерин кым-бир кижи
Үттеп, казып, үреп каапкан.
Алды кезек ижээннерде
Арткан чаӊгыс тарбаган чок.
Чайгы турлаг, дузаалдарын
Чашпан, сиген дуглай берген.
Часты манап тарбаганнар
Чаштып, ижээп чыдып аарга,
Кырза ышкаш казып киргеш,
Кырып чикен, төнген болду.
Хомудалым, кээргелим
Хорадааным, килеӊнээним,
Күштүү-биле хайнып келди.
Күжүр чүрээм ыстай берди. 1993 ч.
Домнаашкын
Чонун кезип, шайлап ижип,
Чорумал бооп кезип чоруур,
Ашак кижи шаанда шагда
Аргаланып чурттап чораан.
Буга сокаан бир-ле аалдан
Буга бажы чүктеп алгаш,
Чайындылаан хемни өөрү
Чадаг базып чоруп орган.
Аъттар дуюу дагжай бээрге,
Ашак соонче хая көрген.
Эзерлиг аът четкен кижи
Эстеӊнедир халдып орган.
Аъттыг кижи көрүп кааштыӊ
Ашак черге олурупкаш,
Даӊза, хавын уштуп алгаш,
Таакпылай берип-тир оӊ.
Чедип келгеш, демги кижи
Четкен аъттыӊ дынын сунгаш:
«Балган Чаӊгы силердиве
Бачыдыксап мени ытты,
Чаӊгыс уруу чиктиг аараан
Чалап кел дээш чорудупту.
Чеде бергеш дузалаӊар.
Челер-Ойга оруптуӊар».
«далашпааже хоржок ийин» - дээш,
Таныыры эр даӊза сунуп,
«Дүрген халдып олураал»- - деп
Дүвүрексээр мындыг болган.
«Барып-барып Балган Чаӊгы
Багай ашак мени чалап,
Хам, лама эвес-тир мен,
Кандыгаай чоор, оглум» - диген.
«Үнген уруг даштыгаа кээп,
Үну читкеш кээп дүшкен.
Карааныӊ уу көӊгүс дедир
Харык-шинээ дыка багай,
Дамдын ламам төргелээштиӊ;
Далашпааже талаар-дыр» - дээн.
«Кастыӊында көстүп чоруур
Кара-кара ийи меӊниг,
Чүктешкилиг чоруур кижи
Чүрээн эмнеп шыдаар» - дээн-дир.
Ындыг кижи силерни деп
Ылап билген улус чорду.
«Саадавайн чоруул» дээштиӊ
Чалакчы эр салбайн барган.
Аӊаа баргаш чүнү канчаар
Аайын тыппайн алаӊзаан эр,
Чөрүүлексеп, сүргей турда,
Чөптеп тургаш аъткарыпкан.
Аалга кээрге чаӊгы боду
Ашакты кээп уткуп алган.
Дергилеп каан чүктешкизин
Демги ашак боду чешкен.
Ийи хондур биеэ уруг
Ишкен-чиген чүве-даа чок,
Таныттынмас аарыгдан
Далып-моораан мындыг болган.
Арзылаӊны тудар дизе
Арга херек. Кандыг арга?
Бир-тээ, аалда келген соонда
Бирээни ыяап кылыр апаар.
Бир-ле арга кылып боорун
Биеэ ашак сактып келген.
Элээн көрүп шинчилээштиӊ
Эгелээр деп бодай берген.
Амдыкы олхапта баштыӊ
Аскын часпайн, мунгаш хевээр,
Аайлаштыр тудуп алгаш,
Аараан кыстыӊ ооргазынче,
Арай оожум аян-биле
Алды катап үстүрупкеш,
Чыдынындан тургуспайн
Чылыг кылдыр шуглаӊар дээн.
Уруг бичии човуурлааштыӊ
Удаан хевээр шимээн барган.
Хапта бажын демги ашак
Казанакка шыгжап алган.
Далып-моораан, үн чок уруг
Даартазында көӊгүс кадык,
Эртен эрте туруп келгеш,
Эрткен чүүлдү чугаалап-тыр:
«Кара чүве менче уткуй
Халып орган ышкаш болган.
Карактарым көзүлбестеп
Караӊгылаш диген ол-ла.
Ооӊ соонда билирим чок
Оӊгарылбайн чыткан-дыр мен.
Чүү деп халап тавараанын
Чүмү-биле билбес-тир мен.
Дүжүм-не бор элдеп чүве,
Дүрзүнчүг көк буга келгеш,
Ооргам орта үскүлепкен
Отту чаштап келген-дир мен».
Домнаашкынны ындыг мерген
Дораан дуза болу бээрин
Көӊгүс билбээн демги ашак
Хөлзей бергеш дерин чоткан.
Албадаткаш эмчи боору
Амыр эвес болбазыкпе,
Аас-кежии таварышкаш,
Аайлажы бергени ол-дур.
1990 ч.
Октябрьныӊ чаӊныы
Кинчи-бекке холун-будун бектеттирип,
Хирлиг кара самдарлар деп адаттырып,
Ханы тамы дувундуве кире берген,
Караӊгыда орук тыппайн чорувуста,
Октябрьныӊ оттуг чаӊныы кырывыста
Очалаӊнын дээвиирин буза душкен.
Ол кымнын ачазыл?-Лениннин,
Ол чунун кучузул?-Партиянын Саян ажыр орус чоннуӊ сунган холу Чассыткан дег чылыктырып чедип келген. Кузел ышкаш черивис-даа чечектелген, Кужу куштуг идер-чалыы болу берген, Тыва чонум кажан шагда хостуг тынып, Тыппайн чораан аас-кежии монгежирээн.
Ол кымнын ачызыл?-Лениннин, Ол чунун кучузул?-Партияннын!
Дөге даанга унуксээр мен
Өндур башкы Ленинниӊ
Өлуму чок адын сиилбээн
Дөге даанныӊ онзагайын,
Дөлем, бедик чаагайын!
Таваар, шөлээн чыдып алган,
Талыгырны эргип көрген,
Даштан буткен кончуг улуг
Тайбыӊ чолдуг арзылаӊ дег,
Каа-Хем биле Бии-хемниӊ
Катчы берген белдиринче
Карак салбайн харагалзаан
Камгалакчы таӊныыл-даа дег.
Хаваан каастаан үжүктерин
Каш чүктүве сылдысталдыр:
Азий чүрээ мында мен!-деп,
Адааргадып чыткан-даа дег.
Чада салган эдектерин
Саян совхоз өөр-өөр малы
Кезек-кезек апаргылаан
Хевистелдир шимеп чоруур .
Төрээн Тывам чуртувустуӊ
Төвү-биле кожа турар
Төөгүден бээр ырга кирген
Төге даанга үнүксээр мен.
1976ч
Төрээн черим
Төрээн чуртум байлак черим
Дөгерезин эргивээн мен.
Төрел чонум аалынга
Төдү кирип четтикпээн мен.
Хүреӊ дагныӊ баарында
Хүннэректээн деспек черге
Кижи болуп төрүттүндүм,
Хирним ында шыгжаттынган.
Манчакпаннар дагларныӊ
Баштары оон көстүп чыдар,
Мактапкы дег чүве-даа чок,
Малдар турлаа оран чүве.
Хайыралдыг төрээн черим-
Кавайым дег.авайым дег.
Кажанда-даа бодалымдан
Кагдындырбас. Уттундурбас.
1974ч
Дайынчыныӊ кыйгырыы
Черниӊ кежи хөрзүннү көр-ойбак-дежик,
Чеве-даттыг демир-дестер базып алган.
Кара кускун ында хаая эргий ушкаш,
Калбак шөлдер өлүг че бооп ыстап шылаан.
Чадаӊ ыяштар төжектерин хөмүрленген,
Частыышынныӊ оӊгарлары суглар долган.
Төгүлген хан ажыг дерниӊ кайы хире
Төрээ черже сиӊгенин кым чугаалаарыл?
Ханы-ханы балыгларда часкы суглар
Ханныӊ өӊүн соргашю,кыза бергензиг-даа.
Булуттарже кударалдыг карактар бооп,
Муӊгак көрүп,качыгдалын сөглээн-даа дег.
Чери дээштиӊ тынын берген маадырлар
Чевеглерде караан шимгеш удувушаан.
Кавай болган ынак черим- ием сени
Кажанда-даа кагбас мен - деп чыткан – даа дег
Бузундулар болу берген хоорайларныӊ
Булут болуп,көжуп турган ыжын тынып,
Шагда-ла чок иезиниӊ эмиглерин
Салдынмайн соруп орган чашты кээргеп,
Ханныг дайын оруктарын Берлин чедир
Караам-биле коруп эрткен дайынчы мен.
Делегейни тайбын чаагай тургузар дээш ,
Демиселче диптер чонун чонун кый деп тур мен.
База катап дайын ортун ооскутпес дээш,
Базым санай бугу чуулду кылыылынар!
Ажыл-ишке,ооредилгээ шылгараары-
Ада-чуртка тайбын чолга салыышкын-дыр!
1974
Буянныглар
Төрээн черим – Тес-Хемге
Төлү болгаш ынаам кончуг.
Алгыг-делгем шөлдеринге,
Аржаан-суглуг хемнеринге,
Чечек шыпкан чайлагларга
Чеде бергеш, таалай бээр мен.
Сагган сүдү эгээртинмес
Саанчызынга душчу бээр мен:
Шаӊнатканы хавыяазы
Чайынналып, херелденир.
Чазык чаӊнап, аяк долдур
Чаагай сүдүн куткаш, сунар.
Хойдан кыргааш, ажаап алган
Хоюг аккыр көвей дүгү
Савазырап аӊмаар долган,
Сайгын даа дег бедик көстүр
Хойжу сугга кире бергеш,
Хоюг шайын четтирер мен.
Кадыр-бертке, тайга-сынга
Каяа-даа-ла торлуш дивес
Чылгычыныӊ өөредип каан
Чыраа-Доруун мунуп алгаш,
Сургакчылап чораанымда,
Суурумну уттуптар мен.
1975
Тураскаалдыг кижи
Кандыг-даа иш бистиӊ чуртта
Хавыяалыын билзимзе-даа,
Тудугжуну бодум хуумда
Тураскаалдыг кижи дээр мен.
Эптеп салган ханалары
Элеп-буступ чидер эвес.
Ээлер дамчып, көвей чылда
Эдилел бооп туруп калыр.
Магаданчыг чараш, быжыг
Бажыӊнарны тургузуп каан
Күштүг холдуг тудугжуга
Хүндүткелим кызыгаар чок.
1974
Куулар
Он беш харлыг хенче бичии
Оол турган үем чүве.
Куштаар бодаан хөлчүүмдүве
Кулажылай базывыттым.
Кулузунга кажаалаткан
Хензиг, бичии, чараш хөл бо.
Куулар ында шимээргей-дир,
Кедевишаан чедип келдим.
Чараш ийи куу куштар
Чассышкан дег ойнап турлар.
Чанын орта чаштып алгаш,
Шаанга киир-ле кайгап алдым.
Онза чараш куштардыва
Октуг боомну шыгаап келгеш,
Чаптап көрүп, кээргей бергеш,
Чаза тудуп шыдавадым.
Авам, ачам ону дыӊнааш,
Аажок-ла өөрээннер.
«ховар чаагай куштар-дыр ол,
Хоюспайн чор, оглум» - дээннер.
1976
Оруун улап ужудуптар
Даваны дөрт аът-даа болза,
Тайып ужар, бүдүрүй бээр.
Угааны улуг кижи безин
Ужур-чөптен эртип болур.
Аъттыӊ дуюун дагалааштыӊ,
Аксын тыртып чоруур болза,
Доӊгак черге бүдүрүвес,
Доштуг хемгн тайзы баспас.
Часкан эшке дуза болуп,
Чагыг-сүме кадар болза,
Ол дег чаагай чүве турбас:
Оруун улап ужугуптар.
1977
Кичээнип чор
Оъттап чораан малга безин
Озал-ондак турар болгай:
Кадар оъттан хара-даа бээр,
Калбак даштан тая-даа бээр.
Чуртталга дээш эрес-дидим,
Чула тутчуп чораан эшке
Хажыызындан тонун орар
Кадаг, будук турар чүве.
Сорулгаӊче чүткүп оргаш,
Сооӊдува, мурнуӊдува,
Катап-катап хынаттынып,
Хая көрнүп кичээнип чор.
1977
Кызыл чечек
Хосталга дээш тынын бээрден
Кортпаан дидим маадырларныӊ
Төккен ханын ол-ла хевээр
Дөзеп үнген кызыл чечек.
Каас чараш, чыды чаагай,
Хайыралдыг эӊ-не эргим,
Кызыл чечек, чараш чечек –
Кыжын, чайын оӊмас чечек.
Төрээн чурттуӊ делгемнерин
Дөгерезин шыпкан чечек.
Дөстелгештиӊ үнген чери
Дөлем болгаш чырык чечек.
1974
Өшпес чырык
Шокар-Оймак фермазынга
Чораанымны утпас-ла мен.
Чоон чаштыг саанчы кызын
Шолбаным деп адаар-ла мен.
Саап берген көвей сүдүн
Санап-түӊнээш, магадаар мен.
Чазык-чаагай шырай-арнын
Чайгы хүнге дөмейлээр мен.
Күзел биле соруун каткаш,
Хүлээлгени алыр уруг.
Күжү биле билиин каткаш,
Күүседип шыдаар уруг.
Кежээ үнер чырык шолбан
Кезек тургаш, өже-ле бээр.
Кежээ холдуӊ кылган ижи
Херелденип артып-ла каар.
1976
Чаӊгыс черге чурттаксаар мен
Бажы бедик Чалаатыга
Малдар харап үнүксээр мен.
Маадырывыс Бавун-оол дег,
Малчын хойжу болуксаар мен.
Хайыракан белдиринге
Кадар-даа бар, агы-даа бар.
Хайнак хойдан шилип алгаш,
Кадарчылай бериксээр мен.
Туман тырткан Чалаатыны
Турлагзына берген-не мен.
Дунда-кара чараш кызын
Душтуксуна берген-не мен.
Чалаатыныӊ чону-биле
Чарылбайн чоруксаар мен.
Чараш кара кызы-биле
Чаӊгыс черге чурттаксаар мен.
1975
Кадарчыныӊ аялгазы
Черге дүжүп келген болгаш
Чемзирээни ол-ла ыйнаан.
Тура халааш, эмиг дилээн
Дуӊгуш хойнуӊ хураганын
Сакманчы кыс эмзирип ор.
Хайлыын чүү дээр, биеэги хой
Халып-шурап дывылап тур.
Эрес уруг дошкун хойнуӊ
Эмиин салыр ужур-даа чок.
«Төрүп алган төлүн кагган
Төөрей берген малым бе» деп,
Догду хойну кончувушаан,
Тоотпалап эгеледи.
Узун хоюг тааланчыг,
Уяранчыг аялганы
Уруг үр-ле ырлап кээрге,
Угаан кирип чанны бергеш,
«Оглум-дур» деп ам-на миннип,
Орангылаан аай-ла чок.
Хураганныӊ кондаазында
Кужур, дузун чылгай берди.
Уурак сүдү аттыкаштыӊ,
Улуг-хырнын дола берди.
Кайгамчыктаг аялгада
Карактарга көзүлбес күш
Угаан киирип билиндирер,
Уярадыр хөрүктептер.
Малчын кыстыӊ шак ол ырын
Магададым,сонуургадым.
1977
Сарыг бүрү
Оожум салгын хадып кээрге,
Оӊган бүрү дагжай берди.
Оон улам дыӊзып кээрге,
Одурулгаш эстеп туру.
Кээргенчиг сарыг бүрү,
Хензиг кыска назылыг сен.
Чаӊгыс-ла чай көрүп эрткеш,
Саргарартыр кадып каар сен.
Уну-биле кады чурттаар
Узун чаагай назы-харгыг
Бүрүлери оӊмас ыяштыӊ
Бүлезинден үнериӊ кай.
1976
Дүжүм
Херектеривис эдип турар
Кезек-кезек аргаларлыг,
Чайлаам сактып сарыннааштыӊ,
Чанган куш дег ужупкан мен.
Хомустаарныӊ кызы-биле
Ховаганнар сүрүп өскен
Калбак шыгым ол-ла хевээр
Караам орта көстүп келди.
Авам, ачам өөнүӊ эжиин
Ажыда-ла каап алган,
Орук уунче көрүп алган
Оглун манап шылаан орлар.
Өзүп келгеш, кижи болган
Өөмге кирип келиримге,
Өртемчейде ындыг чаагай
Өргээ чок дег сагындырды.
Күдүйтүр-ле кырый берген
Күжур авам чазык-чаагай
Олудундан тура халааш,
«Оглумну!»—дээш чыттай каапты.
Өле баштыг кырган ачам:
«Ѳскениӊни чассыым»—депкеш,
Харлыгыксап, бажым чыттап,
Карактарын чода берди.
Хайындырган аактыг шыйан,
Кадарып каан өремезин
Тараа-биле катай хаара
Тавак долдур авам салды.
Сарыг шайын аартагалак,
Салган чемин амзагалак,
Хайлыг чүве. Хенертен-не
Караам көрүп, оттуп келдим.
Хөөкүйлер кыйызы-даа
Хөөрде чыдып алган-даа бол,
Хөлегези дириг хевээр
Хөрээмейде чурттап чоруур.
1975
Ынакшылдыӊ чагаазы
Чүү-ле кадай төрүп кагган уруг боор сен,
Чүгле сеӊээ чүүден артык ынакшыдым.
Чүге мынчаар шивейлиге бергенимни
Шүлүүм-биле чиге сөглеп албас-тыр мен.
Бөдүүн топтуг, ажыл-ишчи чаӊыӊда бе?
Пөрүктенмес,чугаа-сооттуг чазыыӊда бе?
Он-на бештиӊ аяс айы чайыннаан дег,
Онза чараш шырайыӊныӊ чырыында бе?
Шынын сөглээйн. Амыдырал көргүзе бээр –
Чырык черге ынак эштиг чурттаксаан мен.
Кылаӊ сынар, сенде доӊнаш билир сен бе?
Чечектерде кызыл чечек меӊээ эргим,
Четчип турда, черден чулар күзелим чок.
Сеткилимде чаӊгыс-ла сен меӊээ эргим,
Четтинишкеш, сенден чарлыр аргам-даа чок.
Күжүр чүрээм ыстатпайн, кергетпейн,
Хүлүмзүрүп менче көрнүп келир сен бе?
«Ынак мен» дээн хоюг чиӊге, чараш үнүӊ
Ыры ышкаш кыӊгырт дээрин дыӊнаар мен бе?
1974
Чаӊгыс көрзе
Чолдаксымаар аныяк кыс
Чанымга кээп оруп алды.
Шолбанналган карактары
Чайынналып шонуп келди.
Уткуй чыраан шолбаннарже
Удур көрүп чадар кагдым.
Изиӊнедир арным кызып,
Ийи караам черже көрдүм.
Чартык шактыӊ дургузунда
Чаӊгыс-даа сөс ыыттавадым.
Пөрүк болган чөгенчиимге
Бөгүн келгеш хомудадым.
Кара талдыӊ баарынга
Катап аӊаа душкан болза,
Күжүр кыстыӊ хүннээректээн
Хүлүмзүрүүн чаӊгыс көрзе.
1968
Лариса
(Кожамык аяны-биле)
Хоолунуӊ арыг суунга
Холуӊ чунуп чораан сен бе?
Хойжу кызы Ларисаныӊ
Холун тудуп көрген сен бе?
Ак-ла-Чыраа дамыраанга
Арныӊ чунуп чораан сен бе?
Анай кара Ларисаныӊ
Арнын көрүп душкан сен бе?
Куу куштар эдип ушкан
Кужур үнген шынааларны.
Хураганнар ажаап турда,
Хуулгаазын Ларисаны.
Чаш-ла малдар дешкилешкен
Чаптып баткан Хоолуну.
Сакманщиктеп ажылдаарда,
Салымныг-ла Ларисаны!
1976
Чодураа чечээ
Часкы хүнде ак-ла чечээӊ
Частып үнүп четчип кээрге,
Думаалайын эштип алган
Дунда-карам сагындырар.
Салгын-сырын чиндиӊнеткен
Салбактарыӊ аразындан
Сагыжымны саймаараткан
Сарыым кысты тыпкан-на мен.
Хөнү сынныг, кара чаштыг,
Хөглүг-омак аажы-чаӊныг,
Каттырымзаан чараш уруг
Кады чоруур чечээм болган.
Сесерликте чодураа сээӊ,
Четчип үнген чараш чечээӊ
Каш-ла хонгаш, хадый бээрге,
Хараадаар мен, хомудаар мен.
1976
Кыстыӊ чагыы
Дээди сургуул черин орта
Деӊге кирип алыксаан мен.
Ынчалза-даа малчын боор дээн
Ындыг күзел мени досту.
Сорулгаӊны чедип алгаш,
Сохвозуӊга чанып кээр сен.
Улуг хойжу болу берген
Укуп-хулээп алыр боор мен.
Сиген-тараа чалгып чыдар
Шивээлигге чурттай бээр мен.
Чиӊге дүктүг мериностан
Шилип алгаш, малдай бээр мен.
Эртем биле практика
Эжии чаӊгыс болбазыпка.
Эптиг-демнигажылдаза,
Эчизинге четпейн канчаар.
Чүгле сенден дилээр дилээм:
Чүреккейиӊ солувайн көр,
Чүткүлүӊнү соксаш кылбайн,
Чүү-даа чүвээ торулбайн чор.
1976
Шевер кыс
Даараныр комбинатка
Далаш када кысты көргеш,
Таалаанзыг кынны бердим.
Карак уштап менче көрүп,
Кара костюм даарап олур.
Каяа көрген кижи боор мен?
Кайгай берген туру-ла мен.
Күскээр кыжын районга
Хүндүлелдиг самбырага
Хүлүмзүрүп орган кысты
Күнзеӊмаа дээр. Танып кагдым.
«Экии!» - дээштиӊ дүрген барып,
Эрес кыстыӊ холун туттум.
Элдеп чүве. Канчаарым ол,
Эъдим-чүрээм шимирт диди.
Удаазынныӊ ужуун көрүп,
Угулзалап даарап орар.
Уран холдуг шевер кыска
Ужурашкаш, утпастаан мен.
Ажыл-иштиӊ шагында-даа,
Анаа хостуг үемде-даа
Амдыкы дег комбинатче
Ала чайгаар кириксээм кээр.
1976
Чүге сүртээр оол боор мен
Сени көргеш, үргүлчү-ле
Сеткил-чүрээм дойлур чүзүл?
Дүне када удуп чыда,
Дүжей-ле бээр ужурум чүл?
Хөрээмде бир чажыдымны
Хөөреп бээр деп бодаза-даа,
Көстүп келген черниӊ орта
Көжээ-даа дег үнүм үнмес.
Эртир база бээриӊге,
Ээжээӊ көрүп чыдып каар мен.
Ээй тырткаш, ошкаптар дээш
Эгенир мен, чалданыр мен.
Кага-сога бээр сен бе?
Хаарыптар от-көс сен бе?
Чүрээӊдиве чагдаар дээштиӊ
Чүге сүртээр оол боор мен?
1976
Эдеришкеш салдынмаза…
Күрүнениӊ херээ дээнде
Күжүн-дыжын бодаар дивес,
Хүлер-оол деп чолаачыга
Хүннүӊ-даӊныӊ дужуксаар мен.
Кылзын дээни ажыл-үлүүн
Кызып тургаш күүсетпээнде,
Доктар болур чүү-даа турза,
Доктаар уг чок үрен чорду.
Даштыг-берттиг оруктарлыг
Тайгаларда чайлагларже
Малчын өглер дажып турда,
Магадаан мен, сонуургаан мен.
Чымчак алдын хойнуӊ дүгүн
Чычаанынга чыттыр салгаш,
Дужаар черже ыӊай боорда,
Турган менче холун чайжык.
Көжүп турда, бир-ле катап
Хөлбеш кылдыр менче көөрге,
Көстүг от-даа дээпкен дег,
Хөрек-чүрээм изиш дижик.
Эрес-кежээ чолаачыныӊ
Эргим сарыы бар-ла ыйнаан.
Эргим сарыы эвес болза,
Эдеришкеш, салдынмаза.
1975
Сигенчилер
Шилиредир дагжаан сиген
Кырлаӊ чал бооп шөйлүп
Бар чор.
Чидиг кадыыр чайган эрниӊ
Кылаӊ дери сыстып туру.
Ажыл изии, хүннүӊ изии
Ажылчынче кадалза даа,
Туткан холу дыӊзыг эрге
Дужамык бооп шыдавайн тур.
Олурган эр, оъттаан элик
Ол-ла хевээр көзүлбейн баар,
Тереӊ сиген, делгем алаак,
Дерлиг арын, ырлаан кадыыр.
Бөөлденчип ширбип турда
Мөге, шыыраа илдеӊ чорду,
Мөчек мөчек шыӊганнары
Бөрбеӊейнип турар болду.
База катап алаагыныӊ
Бажындан кээп эгеледи.
Маргылдажып көрээл дээнзии
Малчын оглу кожулашты.
Алды хонук кезип-кезип,
Адашкылар сараат салган.
Демниг иштиӊ түӊнелинде
Тей дег сараат бедий берген.
1993
Дөрттээн шүлүктер
Чалгыны чок болу берзе
Чайка-даа чайка болбас.
Кижизиин чок кылып алза
Кижи безин кижи болбас.
** *
Чилбизинге шыдаттынмас
Чиижеӊнер кедереди
Чиге көрүп, хемчээн аптар
Шиитпирлиг дарга-даа чок.
** *
Кежээ үнер чырык Шолбан
Кезек тургаш өже-ле бээр.
Кежээ холдуӊ кылган ижи
Херелденип артып-ла каар.
1993
Самагалдай кожамыктары
Самагалдай киреримде,
Сарыг торгум кедип аар мен.
Сарыымайга душчурумда,
Саваӊнанып чунуп аар мен.
Самагалдай баар сен бе?
Сайлыкмаага дужар сен бе?
Сайлыкмаага дужа бергеш,
Сакманчыла дээр сен бе?
Чодурааже баар сен бе?
Чойганмаага дужар сен бе?
Чойганмаага дужа бергеш,
Чоруулам дээр сен бе?
Хүреӊ чечээ, сарыг чечээ,
Хүнче көрүп саглаӊчылаан,
Хүлүмзүрээн чараш кыстыг
Хүннээректээн Самагалдай.
Оргу дески кудумчулар
Ол-бо чүкче шөйүлгүлээн.
Оглу, кызы омак-хөглүг
Оду чайнаан Самагалдай.
1993
Депутатка чагыг
Эргим эштер, депутаттар!
Эки хандыр боданыӊар.
Ээремде дүшкен-дир бис,
Эштип үнер орук кайдал?
Ажыы-ла чок чүүлдерге
Аранарда маргышпаӊар.
Амгы бо дег берге өйде
Алгыш-кырыш дузалавас.
Эттиӊ-септиӊ, аъштыӊ-
Чемниӊ
Элбекшили куруглааштыӊ
Хоозураан ханага кээп,
Хоор чон үскеш туруп
Алды.
Каржы-дошкун рыноктуӊ
Ханаларын канчап эртээл?
Кээргел чокка дижи-биле
Хемдий берди, канчаарыл
Че?
Өртектерниӊ өзүлдези
Өлүмге шуут чыгап келди.
Чиижеӊнер диригге-ле
Чилиивисти сорар деп тур.
«Чок-ла чок» дээр ядаралда
Чонуӊарже көрнүп көргер.
Чонуӊарныӊ негелдезин
Чогумчалыг шиитпирлеӊер.
Бурунгаарлаар оруувустан
Муӊгашталып аскан-дыр
Бис.
Эчис шынныӊ, бүзүрелдиӊ
Эжиин биске ажыдыӊар!
1992
Хымыс фермазыныӊ саанчызы
Эмдик бениӊ дошкун будун
Эптии хөлчок кужактапты.
Саамчый берген эмиглерге
Салаалары дээй берди.
Демир-хууӊда саарылган
Сүт –
«Дээн-дээӊни» ырлап үндү.
Ийи холун көөрүмге,
Игил тыртып турганзыг-даа.
Кагар, тевер аажы-чаӊныг
Кандыг-даа бе ол-ла кыстыӊ
Ээлдээнден ашпайн барды,
Эрезинге чагыртыпты.
Саанчы кыс, сээӊ дидим
Болгаш
Шалыпканыӊ магададым.
Эмниг суксун – хымызыӊар
Эгээртинмес элбек болзун!
Өшкү биле Серге
(Басня)
Кырган өшкү чүстери
Аарып,
Кылаштаары
Баксырааштыӊ,
Өөрүнүӊ сөөлүнге
Өндеӊейнип калгып
Орган.
Кээргээр туржук, семис
Серге
Херлип-херлип чаа-ла
Үскен.
Хөөкүй өшкү ийни куду
Хөкпеӊнедир чуглу берген.
Балдыры арай кошкай
Бээрге,
Бастып, халдаар
«сергелер бар».
Хажытпайн сагып чор мен
«Тайып ушкан эжиӊ шоотпа,
Даянгыыш бооп тургусчуп
Чор,
Таӊды кежиин үүжелеве,
Дайнап-даа бол, үлежип чи.
Дошталган хем орууӊ досса,
Довурактааш кеже бээр сен.
Доӊнашканыӊ сиилеӊ болза,
Томаарыдыр сургап аар сен.
Улус чоннуӊ мурнундува
Ушта чүткүп идээргеве,
Чоннуӊ шуушкан агымыныӊ
Соонга база чыдын калба.
Оргу чоннуӊ «далайыныӊ»
Ортузунга эштип чор» деп
Калган ачам чагаан чагыын
Хажытпайн сагып чор мен.
Шиитпирлиг демисежиил
«Мерзе чокка уттуруп аар
Берге чокка амдажыыр»
Деп
Мерген сөстү шаанда-ла
Мээӊ чонум сөглеп каан.
Тыва кижи өртемчейге
Тыптып келген үеден бээр
Азырадыр хөөнерге
Алыспайн чораан дижир.
Амыдырал-чуртталгага
Ажыын көрүп чораанывыс
Бүдүрүп аар чүүлдеривис
Бүдүү чидип уттундурду.
Азыралда хаван-даа дег,
Амыр белен кежик манап
«Эки-ле» деп чораанывыс
Эрткен үе чүнү берген?
Ажыл-ишке дадыгардан
Аамайланып дөгейлнеген.
Ажык-кончаа сүрүп чоруур
Арын-нүүр чок апардывыс.
«Ѳшкү малдыӊ турамыгы
Чудаанынче халдаар» дээн-
Зиг
Өөделиглер кошкактарны
Чулуп чигеш туруп берди.
Хостуг садар араганы
Коӊгурадыр сөөртүп алгаш,
Бажыӊ, суурлар кезип сат-
Кан
Байыыргактар эндерилди.
Чазактыӊ тып үндүргени
Чарлыктарын, доктаалдарын
Хүлээп алган хүнүнден-не
Күштелдирер үе келди.
Ажыг хооран тудуп алгаш
Арат чоннуӊ чилиин сорган
Чиижеӊнерге орук бербейн
Шиитпирлиг демисежиил.
1993
Үлегер домактар
Бөрүнү көк дээш эвес,
Мал кырар боорга даялаар.
Мөӊгүннү ак дээш эвес,
Шынарындан үнелээр.
Бижекти эът кезип чиир
Дээш кылыр,
Бижикти эртемге херектиг
Боорга чогаадыр.
Багай чем чиириниӊ орнунга
Аштап чорааны дээрге,
Бак кижи-биле чурттаары-
Ныӊ
Орнунга чааскаан чорааны
Дээрге.
Мелегей кижилер сиилеӊнээш,
Бүдүүлүк.
Медерелдиг кижилер билиг-
Лиг,
Топтуг.
Чемелиг сөс дыӊнаары хала-
Лыг,
«Четтирдим» дээнин дыӊ-
Наары
Өөрүнчүг.
Эмдик аътка октатпа,
Эзирик кижиге чалчытпа.
Ѳскелээр чорук-
Ѳөдежоктуӊ үүлгедим.
Алыксак чорук-
Арын-нүүр чок чоруктугӊ
Демдээ.
Чавыдактап чайлыр,
Чазыыл чоктан чазар.
Огун адыпканын чазы хе-
Речилээр.
Отту кыпсыпканын ыжы
Херечилээр.
Чады-ла дээш химиренче.
1993
Чарынчы
Аӊчыларныӊ одаанда щай
Арай элек,хайынгалак
Эжи оттан чарын сөөгүн
Эзип алгаш көре берген:
Хенертен-не чарынчы эжи
Кедергей-ле хөлзей берген.
— Шайны отче чалапкаштыӊ
Шалып дүрген аъттаныылы.
Хараалда шуут кирип кээп-
Тир,
Хайыраан олча эртип чой
Баар.
Аъттаныпкаш ийи эрлер
Алдыы каътка халдып
Келген.
Дүшкен ояар Хараар-
Дашка
Дүрген үнүп келгилээннер.
Ийи сыын оларны уткуй
Ийни өрү чоруп орган.
1993
Сыын үнү
Оруктуг-Хем бажын орта
Орайтадыр барып четкеш,
Оъттуг, суглуг черни шилип,
Одагланып алдывыс ийин.
Хайынган шай дывылады,
Кара быдаа чиндиӊнеди.
Кадыр-Каътта чедишкен сыын
Каргыраалап эгеледи.
Чаржалаштыр база бирээ
Чанывыстан харыылай-дыр.
«Чаӊнап турда күжүрлерниӊ
Чараштарын»— дижип ор бис.
Докпак баштыг сөөскен даӊзаа
Таакпызын кыпсып алгаш,
Тоолчу, чечен, хоочун аӊчы
Даржай ирей төөгүп олур.
«Эрте-бурун бистиӊ улус
Эткин өйүн шилип алгаш,
Сыннарынче аъттангылааш,
Сыыннар үнүн дыӊнаар
Чораан.
Салым, угаан чаагайжыыр,
Сарыыл кирип, назын узаар.
Оолдар, кыстар херек кылып.
Ону дыӊнап чорунар дээр».
Эдип турда,сыындыва
Эгинден боо шыгаап болбас
Эндег кылып, мажы басса,
Эки эвес үүлгедиг боор.
«Боскум дунуп калган сооонда
Боолаза-даа хүлээр мен» деп,
Борандылаан күскү сыынныӊ
Бодалы ындыг дижир чүве.
Шаандагыныӊ чаӊчылдарын
Сагып көргер, оолдарым.
Чамдыктарныӊ ужур билбейн
Чаӊнай бээрин соксадыӊар».
1993
Хадыӊныӊ хомудалы
Төрүттүнген оранымдан
Дөзүм-биле туруп алгаш,
Машинага чүдүргештиӊ,
Маӊаа эккеп олуртуп каан.
Дазылдарым быжыкпас-тыр,
Таарышпайн тендиӊнээр-дир.
Танывазым өске черниӊ
Дамды суун-даа амзавадым.
Кагып-суксап хинчек көрүп,
Кадып-кургап өлүр четтим.
Чаптанчыг чаш бүрүлерим
Частып ора, хадый берди.
Өлдүг-шыктыг эзимимге
Өзүп үнүп оргалык дег,
Ажылчык хел доруккумче
Ажаар боор деп бодап
турдум.
Куурарып калырымга.
Хугбайыраан кулугур –
Дээш,
Дуза-дөмек катпайн-на.
Тура тыртып октаптар боор.
Оода-ла хымыш сугдан
Оӊгарымче кутхан болза,
Өзүп үнер салымымны
Өртемчейге көргүссүмзе.
1993
Күчүүрек кошкар
Басня
Кажаага-даа, одарга-даа
Кады чораан өөрү-биле
Кажан шагда көрүшпес шог
Калчан кара кошкар чораан.
Дээрбектелчек мыйыстарын
Демир-каӊдан артык бодаар.
Дескежиптер ындыг күштү
Делегейде чок деп билир.
Биеэ кошкар өөрү-биле
Бир-ле чайын арыг кирген.
Чодак төштү көрүп кааштыӊ,
Содаа эреп, семей берген.
Баштай үскен дазыл дурлуп,
Бар часкаш, ызырынган.
Ийиги удаа үзер орта
Ирик дазыл чаштай берген.
Удаваанда оруун доза
Улуг хая көстүп келген.
Кошкар чүвеӊ улам изээш,
Хоора үзер бодай берген.
Дедирленип барып-барып,
Деӊнелге чок күжүн чыггаш,
Маӊнавышаан үзер орта
Башта мыйыс чаштай берген.
Хорадааштыӊ билинместеп,
Кошкар шуут-ла кыва берген.
Ырап-ырап хаядыва
Ыдып баргаш, чык-ла кылган.
Мелегейниӊ бажы чуурлуп,
Мээзи дашче бүлгүрүлген.
Өлүг боду сирлеш дээштиӊ,
Өлеӊдиве чуглу берген.
————
Күжүк дөгээр күчүүргектер
Хүнү кээрге, ынчап баарлар.
1976
Мерген домактар дизии
Күдээзиниӊ күжүн көөр,
Күстүӊ беримчезин четтирер.
Халас кежик сүрүп өөрензе
Калчаараарыныӊ демдээ.
Эртем биле угаанда
Эге бар, төнчү чок.
Хөрек иштинде-даа болза,
Чүрээӊни камна,
Хөлезилеп-даа мунган
Болзуӊза,хөлгеӊни камна.
От чокта чылыг,чырык чок,
Ошкаашкын чокта ынакшыл
Чок.
Чечен сөс – угаанны байыдар,
Сериин салгын – уйгуну
Сергедир.
Чоннуг кижи
Чокка кызатпас,
Чогаалчы кижи
Сөске кызатпас.
Шүлүкчүнүӊ байы – дылында,
Чүгүрүктүӊ маӊы – сынында.
Хомустуӊ дылындан ыры
Үнер.
Хопчунуӊ дылындан хоран
Үнер.
Серемчилелде хорамча чок,
Сеткили акта коргуушкун
Чок.
Депшидилгелен төлептиг
Илерээр,
Демир-үжүктен төөгү
Ажы-төлү мөзүлүгде
Ада-ие чоргаар, дыштыг.
Кырыш-чогуш
Аал-бүлени бузар,
Кылган ижи
Амыдыралды каастаар.
Дыӊнатпаанынга бүзүреве.
Тыппаанынга хомудава.
Мерген домактар дизии
Депшилгеден төлептиг илерээр.
Деӊнелгеден чогаал сайзыраар.
Демиселден амыдырал чаартынар.
Демир-үжүктеп төөгү бодараар.
Ыглап чоруурга сеткил ядараар.
Ырлап чоруурга хөөн чазалыр.
Ыры – сорук хайындырар.
Ыы – хөөн кударадыр.
Чымыштыг кижиниӊ адыжы кызыл.
Чыргалдыг кадынныӊ чаагы кызыл.
Шынаа черниӊ дилгизи кызыл.
Чыварлыг ойнуӊ оду кызыл.
Бак кижиниӊ сагыжы кара.
Пар ыяштыӊ хөөзү кара.
Башкы сынныӊ кижи кара.
Бай кижиниӊ коданы кара.
Хевистиӊ чаражы хээзинде.
Хептиӊ чаражы кылганында.
Келинниӊ чаражы сеткилинде.
Сөстүӊ чаражы чеченинде.
Аарыг ашталыр.
Амыдырал чаартынар,
Човулаӊ чоттунар,
Чодураа чечектелир.
Эптигде күштүг,
Эъттигде тодуг.
Эштигде хөглүг.
Эзерлигде быжыг.
Алыксак чорук –
Арын-нүүр чогунуӊ демдээ,
Арагалаар чорук –
Амыдыралын бодавазыныӊ демдээ.
Чези көстүп келир болза,
Ченгии паштыӊ ойлурунуӊ демдээ.
Черге барып дүжер болза,
Черзи ыяштыӊ ирээниниӊ демдээ.
Сарлыкчыныӊ чугаазы
Тыва Республиканыӊ алдарлыг
малчыны «О-Шынаа» совхозтуӊ
сарлыкчызы Тумат Бадыевич Биче-
оолга тураскаатым.
Кодан сарлык кадыр дагдан
Козурадыр чаржып баткаш,
Деспек черге доктаай бергеш,
Дешкилежип ойнай берди.
Салбакталган селбер дүктүг,
Сарлык малы самнап турда,
Кадарчызы Тумат Биче-оол
Каттымзырап кайгап тур оӊ.
«Харлыг кышты эрткен мал» деп
Канчап сөглээр, күскү олчаан.
Сеглеӊнедир чаржып турда,
Семис, шыыраан магададым.
Чоокшулап чеде бергеш,
Сонуургаксап турган менче
Аажок улуг буга менче
Ажыныксап, хыйыртаан тур.
«Чоокшулап, семээр болза,
Шоруӊ» дээнзиг менче кайгап,
Бажын силгип, дап берип тур
Магалыг-ла чоргаар мал аа?
Мыйыс чок бол, моӊнаар болза,
Мышпырлып каап болур болгай.
Арай сестип, далаш-биле
Аткаар ийи база кааптым.
Хаайы эдип, киртигайнып,
Халып кээрниӊ кайзы турда,
«Хааны» шыӊгыы ыыттай каапты.
Кайгалыӊ шуут оожургады.
Аӊзыг, чиӊге даваннарлыг,
Ажык, улуг карактарлыг,
Хүреӊ адыг дүрзүленген
Күчүлүг-даа амытан-дыр.
Он-он чылда олар-биле
Оралдажып тутчуп келгеш,
Кандыызын-даа көрүп билген
Кадарчывыс хөөрей-дир:
«Кыштыӊ соогун херексевес,
Кылын харны дөженип ап,
Кандыг-даа мал четпес черниӊ
Кадарын чип, чоргаар кыштаар.
Өлеӊ сиген, тараа, силос,
Өдек, кажаа белеткетпес.
Оран-таӊды аӊы-даа дег
Онзагай мал сарлык ийин.
Төрүпкенде анаа инекке
Дөмейлешпес оозу кончуг.
Чанындыва ээзин безин
Чагдатпастап, дошкуурай бээр.
Үзер, тевер, таваргадыр,
Үүлгетпес аажызы чок.
Эрбеннежип черле болбас.
Эп-чөп-биле эдиктирер.
Олар-биле ажылдаара
Оваарымча кичээнгейлиг,
Арга-хорга диленээже,
Айыыл-ондак үнүп болур.
Чачыктырып алган соонда
Саап-даа боор, мунуп-даа боор.
Эвээшсимээр болур-даа бол,
Эӊ-не үскүр, хоюг сүттүг,
Чаажыктырып өөреткеш,
Сарлыктарны саап тур бис.
Саржаг, чөкпээн совхозтува
Сатсын дээштиӊ берип тур бис».
Сагыжымны чугааладым:
«Сарлык дээрге аӊ-дыр ийин моӊ.
Кадарчыга ындыг малдыӊ
Халалыы-даа аажок боор аа?».
- күзел-сорук күштүг турда,
Күүсеттинмес чүүл бар бе?
Тайга-сынныӊ дошкун адыын
Танцылаар кылып аар-дыр.
Сарлык база ындыг болгай,
Чаажыгып, оожургаар.
Ээзиниӊ үнүн дыӊнаар,
Эргеленип, экииргээр-даа.
Эптережип өжешпейн,
Ээлдек болуп, чаӊын танып,
Камныг ажаап малдаа болза,
Кадыгбыжыг, төлгүр-даа мал.
Менди-чаагай, хүр-ле турза,
Беримчези арбын мал бо.
Арендалап алган соонда,
Ажыывыс-даа арбыдады.
Чаартынып сайзыравас
Чаӊгыс-даа чүүл турбас болгай.
Сарлык малдыӊ уксаазыӊче
Сагыш салбас улус-тур бис.
Ындыг санал үндүрерге
Ыытташпас даргалар бо.
Селекция ажылыныӊ
Сегивезин кайгаар-дыр мен.
Тас инек биле сарлык малды
Таарыштырып хайнактаза,
Үскүр сүттүг, эъткир малды
Үндүрүп ап болбас деп бе?
Шаандагы кырганнардан
Чашкы шаамда дыӊнап чордум.
Сарлык хайнаа шарыларныӊ
Чаагайын кайгаар чүве.
Эӊ-не бирги сорулгавыс –
Эътти, сүттү элбедири.
Демисешпес болзувусса,
Дээрден ону чагбас болгай.
Амгы шагда сарлык малды
Ажыл-агый бүрүзүнге
Арбыдадыр тудар болза,
Ажыкты оон хөйнү алыр.
Мээӊ ырым
Мээӊ ырым
Бедиктерни,делгемнерни эргий ужар
Бергелерге торлуш дивес чалгыннарлыг,
Ховуларны тарып турар трактористи,
Хоор сарыг тараа ажаан комбайнерну,
Асфальтылыг оруктарда чолаачыны,
Агы, кангы шыпкан черде кадарчыны,
Келир өйнүӊ херелденген бедииндиве
Хей-аът киирип кыйгыра бээр сорунзалыг.
Мээӊ ырым.
Дайын-чагаа удур кылдыр төрүттүнген
Дазылданып үнген чери – тайбыӊ чырык,
Ѳштүглерниӊ өртү өөскүп үнүп келзе
Ѳжүр баскаш, өлүм оруун дуя шааптар.
Бөмбүрзекте барбас, четпес чери-даа чок
Бөдүүн чоннуӊ шуптузунга бараан болур
Ындыг күштү, хыралбас каӊ чалгын чүгнү
Ырымга мээӊ күштүг чонум кадап берген.
Мээӊ ырым
Каптагайга каяа-даа-ла ужуп чорааш.
Кандыг-даа өӊ улус чонга чеде бергеш,
Чаӊгыс аалдыӊ ажы-төлү төрелдер бооп,
Чаагай, тайбыӊ чуртталганы тургузар дээш,
«Ѳртемчейге чаӊгыс бүлээ каттыжаал» — деп
Өӊнүктерниӊ чылыг сөзүн бараалгадыр.
Салгалдардан салгалдарже ынчангаштыӊ
Чаӊгыс демниг аялга бооп мөӊге дамчыыр.
Бүзүрей бээр апарган мен
Казыралар эдертипкеш,
Каш инээм чиде берген.
Чартык айда дилеп келгеш,
Чадашкан мен, тывылбааннар.
«Оорлар сүре берген боор»—деп,
Оон өскээр бодаваан мен.
«Хайыраан-на малымны» — деп,
Халактап-даа олурар мен.
«Урту Ирей хуваанактаар
Ужур чок-ла билир кижи.
Аӊаа барып көрем оол» — деп,
Акым ашак сүмеледи.
Дөртен бирин аржыылдыва
Дөге каапкаш, саадавайн-даа,
Каш үзе иткилээштиӊ
Харыызын мээ сөглеп берди:
«Хомудааныӊ херээ-даа чок
Коданындан үнмээн мал-дыр
Удавайн силерге ону
Улус келгеш чугаалап бээр.
Өрү-куду дилевейн
Өөӊерге олуруӊар
Сураан дыӊнап, билип алгаш,
Шуут-ла баргаш, сүрүп-ле алгай».
Ылап-ла ындыг дээрзинге
Ынчан кайыын бүзүрээр мен.
Ынчалза-даа удаваанда
Ырлаар-оол дээр акый келди:
«Чуртундува инектерниӊ
Шуужуп чана берген-дир ийин.
Теректигде чеде берген
Дешкилежип чоруп турлар».
Ашак шынын сөглээн болган
Амырап-даа аажок мен
Бүдүү билир кижилерге
Бүзүрей бээр апарган мен.
Чалыы назын
Кайгамчыктыг чалыы назын!
Хайныышкыныӊ таан күштүг,
Кадыг ишке, изиг, соокка
Каадырларга даяӊныыш сен.
Чакпа чокту чавыдактааш,
Океанче шымныксанчыг.
Чалгын чокту башкарыпкаш,
Октаргайже ужуксанчыг.
Оожургап олурттунмас
Ортулукка базыксанчыг.
Он-он бештиӊ айдыӊында
Ойнап, хөглеп туруксанчыг.
Шүлүк бижип олуруӊда,
Чүглүг сөстер куттулуп кээр.
Чүгүрүктүӊ аксын дыртар
Чүген, суглуу шыӊгырай бээр.
Эмдик-Ойну сыдымнааштыӊ
Эзер салып мунуксанчыг.
Эртен-эрте делгемнернерже
Эстедип-ле оруксанчыг.
Энгимеже үнүксенчиг,
Ээремнерже хараксанчыг.
Энгимеже үнүксенчиг,
Ээремнерже хараксанчыг.
Сыннар сирти тевиксенчиг.
Сыыннар үнү дыӊнаксанчыг.
Эртем-билиг далайынче
Эжиндирип чоруксанчыг,
Эрес кыстыӊ чаӊын көргеш,
Эштежи-ле бериксенчиг.
Күзел-сорук хайныкканда,
Күчү-шыдал чедишкенде,
Хүлээлгелер бедик-даа бол
Күүседирде берге-даа чок.
Кайгамчыктыг чалыы назын!
Кажанда-даа чарылбас бис.
Бергелерни ажып эртип,
Бедиктерже катай ужаал!
Бараалгаттым Чооду Кара-Күске
Күстүӊ айдыӊ дүнезинде
Күжүр ие караа чыраан.
Ѳөрүшкү, аас-кежии
Ѳг-бүлени бүргей берген.
Бичии оглун ада-ие
Биче-оол деп адап алган.
Алызында шак ол ат
Алдар-биле бүргеттинген.
Чоннуӊ чоргаар оглу
Чогаалчы-даа болган.
Тес-Хемин, төрел чонун
Чечен сөске алдаржыткан.
Кижизидикчи утка шынарлыг
Кижилерни ботаандырыптар.
Одуругларныӊ авторунга
Оӊмас чечээм белээм болзун.
Мугур харны харлап турар
Буян бүргээн чогаалчымга
Бодалдарым эӊ-не арыын
Бодап оргаш бараалгаттым.
Чогаалчыга Айнара Чооду
Октябрь ай бирниӊ хүнү,
Октаргайга ачылыг хүн
О-Шынаа сузунга
Омак оол-даа төрүттүнген.
Сезен харлаан юбилейин
Меткилдерден йөрээп тур бис.
Ажы-төлү уйнуктары
Ам-даа чоргаар өзүп турзун.
2009ч.
Ыдыктыг чогаалчывыс
Октябрь ай бирниӊ хүнү,
Октаргайга ачылыг хүн
О-Шынаа сузунга
Омак оол-даа төрүттүнген.
Чогаалчывыс Доюндупка
Чоргаарланмас аргавыс чок
Чоннуӊ оглу алдар аттыг
Чечен-мерген угаадыглыг.
Ажыл-ишчи Тес-Хем чонуӊ
Алгап йөрээп алдаржыткан
Чечен-мерген байлак сөстүг
Чедиишкинниг чогаалчывыс.
Сезен харлаан юбилейин
Сеткилдерден йөрээп тур бис.
Ажы-төлү уйнуктары
Ам-даа чоргаар өзүп чорзун.
Авазыныӊ, ачазыныӊ
Алдын оглу Биче-оол
Баснялар, шүлүктерниӊ
Байгы ээзи Доюндуп-тур.
Белен эвес чогаалчывыс Нурзат Оюмаа
Бир муӊ тос чус чээрби тос чыл
Он ай бирниӊ шак кол хүнүӊ
Биче-оолдар аймаа ам-даа
Бичи-даа бол утпайн ийин.
Хөй-ле чылда ажылдаштыӊ
Хөрек демдээ эдилекчизи
«Күзел ыры», «Кызыл чечек»
Шүлүктериӊ оон-даа көвей ээзи болур.
Алдар аттыг чогаалчывыс
Ам-даа чурттап чораан болза
Номчуксанчыг чогаалдары
Немежип-ле тургай эрттик.
Чогаалчыныӊ чогаадыкчызы ажылдары
Бүгү чоӊга ыдыктыг бооп артып калзын,
Келир өйде шүлүк бижиир салымныглар
Доюндупка дөмей боорун күзээр-дир мен.
Берт-Даг суурга ойнап өскен
Белен эвес чогаалчыныӊ Ады-биле
Улуг бедик аныяктар ордузунуӊ
Адын безин Доюндупка тураскааткан.
Чоок кижилери, төрээн чону
Чедиишкинин улешпишаан,
Чылдан чылче уттундурбас
Чоргаар аттыг Доюндупту.
Шаг төөгүден Тес-Хем чурттуг
Шаа бижип чораан.
Шыырак деп санаттырган
Шыдаар эрес чогаалчывыс.
Чону дээнде харылзаалыг,
Төлү дээнде харылзаалыг.
Шүлүктери шылгараӊгай
Тес-Хем чурттуг чогаалчывыс. 2009 ч.
Тураскаал ол Олча Элбек
Көдээ ажыл-агыйыныӊ
Ховар дирткен тергиини боор.
Биче-оол Доюндуп чогаалчыны
Бисте билбес кижи-даа чок!
Алдар аттыг чогаалчывыс
Аравыста чок-даа болза
Арттырыпкаан чогаалдары
Ам бохүнде чурттап чору!
Авыралдыг чогаалчыныӊ
Арнын чиге көрбээн-даа бол,
Чогаал шүлүүн номчуп чоруур
Чолдуумга мен чоргаараар мен.
Улуг чуртта Ады алгаан,
Улус чонга хүндүткелдиг.
Чогаалдары өөредиглиг
Чоннуӊ оглу мөӊгежизин!
Культураныӊ өргээзинге
Адын тыпсып адап кааны,
Салгалдардан салгал дамчыыр
Кезээ мөӊгеде тураскаал ол! 2009 ч.
Чүректерге мөӊге артсын Хорлуу Алтын-Дорг
Авазыныӊ, ачазыныӊ
Алдын оглу Биче-оол дур.
Тес-Хем чурттуг чогаалчывыс
Чүректерге мөӊге артсын.
Доюндуптуӊ мөӊге Ады
Берт-Даг суурда чырыткылыг.
Аныяктар өргээзи боор,
Артистерниӊ ыдык чери.
Шүлүктерде, басняларда
Өөредиглиг чүүлдер-ле хөй,
Келир өйде аныяк өскен
Чогаалчызын утпайн чорзун.
Кижилерниӊ салым-чолун, аас-кежиин
Күштүг байлак, төрээн дылын алдаржыткан.
Арат чоннуӊ аас-кежиин, өөрүшкүзүн
Алгап-йөрээп ындынналдыр бижип чораан.
Тоолчургу Тывавыста
Төлептиглер аразында
Тес-Хем кожуун чогаалчызы
Доюндупту билир-дир бис.
Оран чуртту О-Шынаа
Ѳскен чери Берт-Даг сууру.
Ажы-төлү алдар-аттыг
Аас-кежии Доюндупта.
2009 ч.
80 харлаан чогаалчымга Шуру Адышаа
Төрээн черин, төрел чонун
Дөгерезин алгап бижээн,
Чогаалчылар – чоргаар улус
Чоннуӊ шынчы өӊнүктери.
Сезен харлаан чогаалчымга
Сеткилимден өөрүп тур мен.
Сөӊнеп бижээн шүлүктери
Салгалдарга өөредиг-дир.
Чогаалчывыс салгалдары
Чылдан чылче хөй-ле болзун.
Чогаалчывыс төрелдри
Чоргаарланып дыӊнап чорзун. 2009г.
Салым чолдуг чогаалчывыс Уванзай Руслан
Берт-Даг суурда чырыткылыг ордунуӊ-даа
Бедик ады Доюндупка тураскааткан.
Тыва ишти, Республика, даштыкыдан
Дыка-ла хөй кижилерниӊ чыглыр одаа.
Делегейде тергиин аттыг кижилер-даа
Дыка көвей, бистер ону билир-дир бис.
Ынчалза-даа Берт-Дагсуурга чурттап өскен
Чоннуӊ оглу чогаалчыны утпас-дыр бис.
Кижилерниӊ салым-чолун, аас-кежиин,
Шүлүктерге сеткилинден бижип чораан.
Баштак аян, уян сеткил чогаалчыда
Байгы чаштан ада-ие чаяап берген.
Хүндүткелдиг чогаалчывыс Доюндуптуӊ
80 харлаан юбилейи чедмп келди.
Сеткиливис ханызындан биче чаштар,
Эгээртинмес алдар атты күзеп тур бис. 2009 ч.
Ыры «Теректиг-Хем»
Шиник хевин кеттинипкен
Шииге ойнаан артистерзиг
Ногаа чимис тарымалдыг
Ногаарарган Теректиг-Хем
Балды, хирээ, мотор даажы
Маргышканзыг аялгалыг
Маадыр ишке төрүттүнген
Барыксанчыг Теректиг-Хем.
*****
Аас-кежии кайдал дизе
Кежик-чолум кайда сен деп
Кежиглерден сураглава,
Кедеп тургаш, тудуп аайн деп
Кежээлерде дилегзинме.
Аас-кежии кайдал дизе,
Арбай-тараа үнген шөлде,
Каш-чүзүн малдар оъттаан
Кадыр даглар, шынааларда.
Океанныӊ тереӊинде,
Оруктарныӊ узунунда,
Эрестерниӊ бүдүжүнде,
Эгиннерниӊ мөгезинде,
Аас-кежии кайдал дизе,
Амыракка ынакшылда,
Аажы-чаӊныӊ бөдүүнүнде,
Ажы-төлге ынагында.
Эптиг-быжыг найыралда,
Эшке-өөрге хүндүткелде,
Талыгырже көөрүнде,
Даӊгыраанга шанчызында.
Аас-кежик кайдал дизе,
Ажыл-ишке чүткүлүнде,
Амыдырал-чуртталга дээш
Амыр-дыш чок демиселде.
Арендаторнуӊ сөзү
Арендага кирген соонда
Ажылдаарым шынап дендээн.
Аныяк күш-шыдал турда
Ажылдавайн чүнү канчаар.
Шыдалыӊ-на билзин дээнде
Шыӊганнарныӊ херээ чүү деп?
«Чыдыннаарга чыргал чок»-деп
Шынын сөглээн үлегер бар.
Кожам эрни Саспыгыр дээр,
Хойну кижи, көвей иртиг.
Чаа чүүлге талаар кижи,
Шаандагы дег олуруксаар.
Эртен эрте малын ытпас,
Энчээн ашпас удуп чыдар.
Кадайынга азырадыр,
Кавайлыг чаш сагындырар.
Даамчырап удуп-удуп,
Таӊды кыры үне бээр бе?
Хаарыктап чыдып, чыдып
Кашпал хемни кеже бээр бе?
1990-1992
Мирчиӊчаптыӊ минниишкини
Үженниг мен. Ынчалза-даа
Үе-чергем бүзүревес.
Хары-назын дөгээн-дир деп
Хамык улус ынчаар билир.
Элдепсинер чүве-даа чок
Эрте кырый бергеним шын.
Бодун боду камнаваска
Болдуна бээр халап-тыр ийин.
Кончуг соокта черге ушкаш
Холум-будум үжүп чорду.
Чонда чамдык кочуургактар
Шоодуп-даа тургулады.
Бүле туткан кадайымныӊ
Бүзүрели оскундурган.
Кезезин дээш мени каап каш
Хемчик киргеш келбейн барды.
Шалыпчы деп адап, мактап
Шаӊналдар ап турган үем,
Катап эглип келбес кылдыр
Караӊайнып эрте берди.
Калган авам, төрелдерим
Кандыг суртаал кылбады дээр.
Хамык чүве эрткенде кээп
Кара бажым соктап чор мен.
***
Айыыл чүден эгелээн деп?
Арагадан болбазыкпа
Хөлүн эртир шак ол чемни
Хөйнү ижип чораанымда.
Таныш-көрүш аайы-биле
Дашкаларны көдүрүптер
Таварылга келзе-келзе
Дазылданган уржуу бо-дур.
Кудумчуга ужуп, туруп,
Куу чагаа куспактанып,
Хөйден, чондан ыятпайн
Көпеек-даа дилеп чордум.
Эзирти бээр сускуннарны
Эмин эртир ижип чораан
Эрткен үем ол-ла хевээр
Эглип келбейн арлы берзин! 1990-1992
Орта чоор бе?
Дүжүт кандыг болурунуӊ
Түӊнелдерин күзүн көөр бис.
Дүрген, шалып доозуӊар деп
Дүвүредир даргалар-дыр.
Шымдалаӊар диген-не дээш,
Шынар чокка кылып каар бе?
«Далашкан сээк сүтке дүжер,»
Тараа албайн барза канчаар.
Арендалап алган черниӊ
Алыс ээзи ышкажымгай.
Айтыышкыннар, дужаар чорук
Ам-даа хевээр, чиктиин але?
Үстүү черниӊ сөзүн манаар,
Үреӊейнип, ажыл чылзыр,
Ындыг үе даглар ажып
Ыравастаан, орта чоор бе?
1990-1992
Канчап баарыл?
Кажан шагда таакпыга таарышпас
мен,
Хайнып үнген ыжы мени хораннай
бээр.
Кастыкымда дамырларым кырлаӊай-
нып,
Кара бажым чыкыгайнып, сулараар
мен.
Культураныӊ, депшилгениӊ үезинде
Хугбайыраан кузумунда адырылбас,
Автобуска, ниитиниӊ черинге-даа
Ажыг ыжын сала бээрлер эӊмежок-
тур.
Тарбаганны ыштап тургаш кырып аар-
лар.
Дагларымга бичии шаамда турган чү-
ве.
Быжыртап каан эъди безин колбаса
дег,
Мырыӊай-ла кызыл болур чүве чораан.
Эртем, билиг хүнден хүнче чаартынып,
Эде-хере тургузуушкун чоруп турда,
Эм-даа болбас, чем-даа болбас таакпыны,
Эмискик дег, сорбайн чорза канчап баарыл?
1990-1992
Кичээнип чор
Оъттап чораан малга безин
Озал-ондак турар болгай:
Кадар оъттан хара-даа бээр,
Калбак даштан тая-даа бээр.
Чуртталга дээш эрес-дидим,
Чула тутчуп чораан зшке
Хажыызындан тонун орар,
Кадаг, будук турар чүве.
Сорулгаӊче чүткүп оргаш
Сооӊдува, мурнуӊдува,
Катап-катап харатынып,
Хая көрнүп, кичээнип чор.
1990-1992
О. Шынаа
Чаглыг эъттиӊ,саржаг, дүктүӊ
Савазы деп үнелеткен,
Сайзыралче чону хөгжээн,
Чаттып баткан, О. Шынаа.
Кужур үнген шынаазында,
Кулча үнген шаттарында,
Көвей малы сыӊышрастаан,
Көктүг-шыктыг О. Шынаа.
Ада-чуртка эътти, дүктү
Арбын хөйнү бүдүргештиӊ,
Алдаржаан-на малчыннарныӊ
Аалы болган О. Шынаа.
Хой-ла малды өктереткеш,
Кожуунунга, сумузунга
Сурагжаан-на малчыннарныӊ
Чурту болган О. Шынаа.
1976
Часкарып аар аргаӊ бар бе?
Ынакшылдыӊ дугайында
Ырларыӊар дүлгээзини
Чүге-ле ийик, ыстап чоруур
Чүрээмейни суйбай берди.
Хөөӊ кирген аялгаӊар –
Хөрээм иштин хайныктырды.
Көзевиткен чалбыыжыӊар
Хөгжүп үнгеш мени шонду.
Чалбыраашты өөскүткеш
Чавырып ап шыдаар сен бе?
Шала муӊгак чааскаан мени
Часкарып аар аргаӊ бар бе?
1990-1992
Лариса
(Кожамык аяны-биле)
Хоолунуӊ арыг суунга
Холуӊ чунуп чораан сен бе?
Хойжу кызы Ларисаныӊ
Холун тудуп көрген сен бе?
Ак-ла-Чыраа дамыраанга
Арныӊ чунуп чораан сен бе?
Анай кара Ларисаныӊ
Арнын көрүп душкан сен бе?
Куу куштар эдип ушкан
Кужур үнген шынааларны.
Хураганнар ажаап турда,
Хуулгаазын Ларисаны.
Чаш-ла малдар дешкилешкен
Чаптып баткан Хоолуну.
Сакманщиктеп ажылдаарда,
Салымныг-ла Ларисаны!
1976
Самагалдай ийи оглу
Сарыг чечээ, хүреӊ чечээ саглалчыӊнаан
Самагалдай чуртун каастап хөйнү кылган
Салгалдарын улуг чуртта өстүрүп каан,
Сагыжымда хүндүткелдиг кижилер бар.
Ажыл-иштиӊ шылгараӊгай мастерлери
Ажы-төлдүӊ үлегерлиг адалары,
Сувандииге, Данзырынга ынчангаштыӊ
Чуртталганыӊ узун оруун күзеп тур мен.
Максим Дондукович Сувандииге.
Кылыр ишке тура дүжүп доктааваныӊ,
Кызымааӊны эрткен орууӊ бадыткап тур.
«Кырып калдым, могай бердим, дыштаныйн» деп,
Кымга-даа-ла чөгенген сөс сөглеведиӊ.
Алдын, мөӊгүн хавыяаӊны хөрээӊ долдур,
Айга, хүнге чайынналдыр кадап алгаш,
Ажыл-ишче чалыыларны кыйгырбышаан,
Авангардче-үлегер бооп чурттап чор сен.
Өөнге кирген улус чонну өрү чалап,
Өдээӊ каастаан малдар сүрүүн өктередип,
Оглуӊ Байыр, кенниӊ Алла малчыннааштыӊ,
Оран-чуртун алдаржыдып эгеледи,
Чылдар санай кыргыткаштыӊ берген дүгүӊ,
Чыыр болза Сайгын даанга деӊнексенчиг.
Доруктургаш дужаап берген хураганыӊ
Тос, он муӊ-даа ажа берген болдур ийин.
Хөйнүӊ малын одарладып семиртир дээш,
Көжүп хонган хонаштарын санаттынмас.
«Сувандииниӊ шудургузу дендии-ле» деп,
Сумуӊ чону чугаалажып мактап туру.
Аккыр өөӊнүӊ баг-шуун чежип, бузуп алгаш,
Аътка, шарга деӊнеп, комнап чүдүрүп ап,
Чааскаан эвес, чаштарыӊны ушкаргылааш.
Чайын, кыжын шылаг чокка көжүп чордуӊ.
Ажыг кыштар шуурганынга силгиттирип,
Ажыл-иштиӊ изиг, соогун ажып эртип,
Амыдырал-чуртталга дээш демиселге
Аныяксыыӊ ам-даа хевээр эрестиг сен.
Көвей чылдар шуужуп эртип, чүктензе-даа,
Хөнү, чоргаар, күдер мөге сыныӊарны,
Өзен черниӊ ортузундан дазылдангаш.
Өзүп үнген кызыл дытка деӊнексээр мен.
Социалистиг чарыштарга шүглүп чорааш,
«Чодурааныӊ шолбаны» ырлаттырган.
Төлептиг сээӊ ажыл-ижиӊ элеп читпес,
Төрээн чуртка улуг-хүүӊар уттундурбас.
Иван Симчитович Данзырынга.
Кодан хою көктүг-шыктыӊ чечек бүргээн,
Хорагай дег, алдын шокар өӊүн каастаан,
Холу дыӊзыг, эрес-шалып, туттунгур эр
Хоочун ижин ам-даа салбаан, күженмишаан.
Адар даӊны, үнер хүннү мурнай тургаш,
Алаак иштин ыржым турда дүвүредип,
Айыыр туткаш, сараат салып меннип турда,
Аныяк шаа хевээр ышкаш сагындырар.
Кадыыр туткаш, сиген кезип кирипкенде,
Кандыг-даа эр кожа тургаш бырашпайн баар,
Кадыг, сииреш шыӊганнары күштү чыгган,
Хажыызындан көрген кижи магадай бээр.
Хойжуларныӊ чарыжынга чонну баштап,
Кожуунунга бирги черге быжыг туруп,
Бүдүрүп каан үлегерлиг ажыл-ижиӊ,
Бүгү чуртка үлүг-хууӊнуӊ херекчизи.
Буянныг иш назынында кылып чорааш.
Муӊ-муӊ баш мал күрүнеге өстүрген сен.
Булут деггеп Хайыракан белдиринде
Будуӊ-биле баскан изиӊ балаттынмас.
1993
Чурууӊ көрүп чор бис
Өштүг дайзын тайбыӊ чонну хоозурадып,
Өрттү кыпсып, өл-чаш чонну кырып турда,
Ѳжээн негеп, күчү-түрлүг тулчуп кирдиӊ.
Ѳлүмден-даа коргарыӊны уттуп кааптыӊ.
Ѳштүндүве ийи октар чире деггеш,
Хөрзүндүве өрүмнелип кире бержик.
Чаашкын дег аткан октар адаа-биле
Чалданыш чок тулушпушаан чүткүп чорааш,
Бир-ле катап частыышкынныӊ халавындан
Билинместеп калзыӊза-даа, сегий бердиӊ.
Өлүм холу сеӊээ четпейн, чандыр тудуп,
Өскээр хайып эртип турду. Ынчалза-даа,
Кайыын-на ийик улчумал ок кулуксааштыӊ
Хайыралыг акым сени даялапты.
Хары черге хып дээн чалыы мөчүп калдыӊ.
Калбак-делгем украин чер чевээӊ болду.
Ээп келбейн барзыӊза-даа, дүжүвүсте,
Эргим чонуӊ аразында чурттап чор сен.
Эрткен дайын уржуктары чоорту чидип,
Эвээш эвес чылдар шуужуп эрткен-даа бол,
Улуг-биче чонуӊ бистер, төрелдериӊ
Утпайн сактып, дириг чурууӊ көрүп чор бис.
1993
Авамга тураскаал
Алдан харныӊ казапчазын
Арта бастым. Ынчалза-даа
Амдыгаа дээр чаш төл ыш-
каш,
«Авай»—диксээр, чассык-
саам кээр.
Чажымда-ла «кызыл-дустаан»
Авам күжүр бажым суйбап,
Чанымда бо турган ышкаш.
«Авай»—диксээр, чассык-
саам кээр.
Бедик, дөлем хонажында
Авам күжүр дириг хонажында
Авам күжүр дириг хевээр
Мени сактып орган ышкаш,
«Авай»—диксээр, көрүксээм
кээр.
Ийи караам соолбаанда,
Изиг чүрээм сооваанда,
Аяс хүнүм ашкалакта
Авам өлбес дириг чоруур.
1993
Күчүүрек кошкар
Басня
Кажаага-даа, одарга-даа
Кады чораан өөрү-биле
Кажан шагда көрүшпес шог
Калчан кара кошкар чораан.
Дээрбектелчек мыйыстарын
Демир-каӊдан артык бодаар.
Дескежиптер ындыг күштү
Делегейде чок деп билир.
Биеэ кошкар өөрү-биле
Бир-ле чайын арыг кирген.
Чодак төштү көрүп кааштыӊ,
Содаа эреп, семей берген.
Баштай үскен дазыл дурлуп,
Бар часкаш, ызырынган.
Ийиги удаа үзер орта
Ирик дазыл чаштай берген.
Удаваанда оруун доза
Улуг хая көстүп келген.
Кошкар чүвеӊ улам изээш,
Хоора үзер бодай берген.
Дедирленип барып-барып,
Деӊнелге чок күжүн чыггаш,
Маӊнавышаан үзер орта
Башта мыйыс чаштай берген.
Хорадааштыӊ билинместеп,
Кошкар шуут-ла кыва берген.
Ырап-ырап хаядыва
Ыдып баргаш, чык-ла кылган.
Мелегейниӊ бажы чуурлуп,
Мээзи дашче бүлгүрүлген.
Өлүг боду сирлеш дээштиӊ,
Өлеӊдиве чуглу берген.
————
Күжүк дөгээр күчүүргектер
Хүнү кээрге, ынчап баарлар.
1976